Örn Ólafsson
Kóralforspil hafsins
Módernismi í íslenskum bókmenntum
1992
0. Formáli................................................................................................................................ 4
1.Upphafið.............................................................................................................................. 8
2.Einkenni módernisma............................................................................................................ 15
3. Annar áratugur aldarinnar..................................................................................................... 21
3.1.Gunnar Gunnarsson ............................................................................................... 21
3.2.Þórbergur Þórðarson ............................................................................................ 23
3.3.Sigurður Nordal .................................................................................................... 24
4. Jóhann Jónsson ................................................................................................................... 30
5. Ljóð Halldórs Laxness......................................................................................................... 37
5.1.Unglingurinn í skóginum.......................................................................................... 37
5.2. Expressjónismi og surrealismi................................................................................ 40
5.3. Mótsagnarorð....................................................................................................... 45
5.4. Langsóttar líkingar................................................................................................. 48
5.5. Rhodymenia palmata............................................................................................. 51
5.6. Vorkvæði............................................................................................................. 55
5.7. Nótt á Tjarnarbrúnni............................................................................................. 57
5.8. Önnur ljóð Halldórs.............................................................................................. 59
6. Jóhannes úr Kötlum............................................................................................................. 60
7. Steinn Steinarr..................................................................................................................... 62
7.1. Tíminn og vatnið-heildartúlkanir............................................................................. 64
7.2.Litarorð................................................................................................................. 67
7.3.Hlutgerving............................................................................................................ 70
7.4.Mótsagnir.............................................................................................................. 71
7.5.Tilfinningar............................................................................................................. 76
7.6.Áþekk ljóð............................................................................................................ 79
8. Hannes Sigfússon................................................................................................................. 83
8.1.Dymbilvaka........................................................................................................... 83
8.2.Imbrudagar............................................................................................................ 90
9.Atómskáld............................................................................................................................ 97
10.Síðustu áratugir................................................................................................................... 103
10.1.Jónas Svafár........................................................................................................ 103
10.2.Arnfríður Jónatansdóttir........................................................................................ 107
10.3.Jóhann Hjálmarsson............................................................................................. 109
10.4.Baldur Óskarsson................................................................................................ 112
10.5. Megas................................................................................................................ 117
10.6. Kristján Karlsson................................................................................................ 119
10.7.Ljóð á níunda áratug ........................................................................................... 122
10.8. Yfirlit.................................................................................................................. 133
11. Prósi................................................................................................................................. 134
11.1.Skáldsagnahefð.................................................................................................... 134
11.2.Persónusköpun.................................................................................................... 137
11.3.Umhverfislýsingar................................................................................................. 140
11.4.Líkingar............................................................................................................... 143
11.5.Hugsað tal........................................................................................................... 144
11.6.Stíll...................................................................................................................... 145
11.7.Hlutlægni-huglægni............................................................................................... 147
11.8.Samantekt........................................................................................................... 150
12.Framúrstefna...................................................................................................................... 151
12.1. Expressjónismi í sögum....................................................................................... 151
12.2.Surrealistar - Bréf til Láru..................................................................................... 155
13. Vefarann mikli frá Kasmír.................................................................................................. 161
13.1.Yfirlit................................................................................................................... 161
13.3.Persónusköpun.................................................................................................... 163
13.2.Sögumaður.......................................................................................................... 165
13.4.Módernismi?........................................................................................................ 172
14. Expresssjónískar smásögur................................................................................................ 176
14.1.Fyrstu sögur Halldórs Stefánssonar....................................................................... 176
14.2.Annarlegar líkingar -persónur............................................................................... 178
14.3.Breytilegt sjónarhorn og sögumaður...................................................................... 184
14.4.Stíll...................................................................................................................... 187
15. Um miðja öldina................................................................................................................ 189
15.1.Fyrstu sögur Thors Vilhjálmssonar........................................................................ 190
15.2.Persónur.............................................................................................................. 192
15.3.Stíll...................................................................................................................... 194
16.Á 6. áratugnum................................................................................................................... 200
16.1.Jón Óskar og Geir............................................................................................... 200
16.2.Ásta Sigurðardóttir (1930-1972).......................................................................... 201
16.3. Nýjungar?........................................................................................................... 202
16.4.Steinar Sigurjónsson............................................................................................. 204
17. Svava og Guðbergur.......................................................................................................... 206
17.1.Svava Jakobsdóttir.............................................................................................. 206
17.2.Tómas Jónsson metsölubók.................................................................................. 210
18.Síðustu ár........................................................................................................................... 214
18.1.Árni Larsson........................................................................................................ 214
18.2.Einar Guðmundsson............................................................................................. 215
18.3.Punktur, punktur, komma strik............................................................................. 216
19.Heildarþróun...................................................................................................................... 218
20.Samantekt..........................................................220
0. Formáli
I
Titill þessa rits er tekinn úr Dymbilvöku Hannesar Sigfússsonar, og á að sýna viðfangsefnið, módernisma í íslenskum bókmenntum frameftir þessari öld. Ritið skiptist í tvo meginhluta, því fyrst er fjallað um ljóð, en síðan um lausamálsrit. Þessi skipting helgast af mismunandi aðferðum bókmenntagreina, enda þótt sömu skáld komi fyrir í báðum hlutum. Í samantektarkafla verður hugað að sameiginlegum meginlínum.
Tímamörkin eru mismunandi, enda kemur módernismi miklu fyrr fram í ljóðum en í prósa, og nær til fleiri skálda. Í prósa verður því stöðvast við skáld sem fram höfðu komið um miðjan áttunda áratuginn, en í ljóðum er farið fram á miðjan þann níunda. Markmiðið er að bera saman módern einkenni þessara verka, komast að því hvort þar sé sameiginlegur þráður, og einkum hvort um sé að ræða innlenda hefð.
Þessari rannsókn er ekki ætlað að vera tæmandi þannig að hún fjalli um öll módern skáldverk á íslensku. En hún ætti að taka til sem flestra leiða sem farnar hafa verið í módernisma hérlendis.
Þegar skáldverk eru til í fleiri en einni gerð, þá er venjulega fjallað um þá elstu, til að sjá verkið í samhengi bókmenntasögu. Vikið er þó að breytingum til seinni gerðar, þegar þær þóttu skipta máli, og þegar kemur að ljóðabálkunum Tíminn og vatnið og Dymbilvaka, þá er fyrst og fremst fjallað um seinni gerð. "Sorg" og "Söknuður" eru hér prentuð eftir eiginhandritum en frávik frumprentana rakin. Fyrir koma hér kvæði á þýsku, og vona ég að ekki skelfi þá sem það mál lesa ekki, því endursagt er það sem mestu máli þótti skipta.
†mis módern ljóð hafa verið þýdd á íslensku, en þýðingar eru ekki teknar með hér. Tvímælalaust hafa ljóðaþýðingar haft áhrif á íslensk skáld, en sama gildir í enn ríkara mæli um fræg módern ljóð, sem ekki hafa verið þýdd, eða þá ekki fyrr en á allra síðustu árum, t.d. ljóð T.S. Eliot og Ezra Pound. Hér er heldur ekki fjallað um módern leikrit. Vissulega gæti verið fróðlegt að bera þau saman við ljóð og sögur, enda þótt aðferðir séu ólíkar. En þau hafa fæst verið prentuð, athuganir á þeim útheimta því langar setur á söfnum leikhúsa og útvarps. Það yrði torunnið manni sem býr erlendis. Þar yrði að taka þýdd verk með, og eðlilegt að hafa hliðsjón af almennri leiklistarsögu 20. aldar. Er þá komið út á annað menntunarsvið en þetta rit hvílir á.
II
Töluvert hefur verið skrifað um þetta efni áður, aðallega um einstök verk. Einnig er þó að nefna yfirgripsmikla rannsókn, Atómskáldin, eftir Eystein Þorvaldsson, sem fjallar um svonefndan skáldahóp um miðja öldina. Þar er í inngangi vikið stuttlega að þeim ljóðum sem hér skal fyrst um fjallað. Hér er að hefðbundnum hætti litið á röksemdir þessara rita, og reynt að vega og meta valkosti. Öll fræðimennska felst í rökræðum, og er því í raun samvinna, þótt hún sé í formi ritdeilna.
Raunar ber töluvert á viðhorfi gagnstæðu þessu, svo spyrja mætti, hvort bókmenntatúlkun eigi sér nokkurn samnefnara, sameiginlegan tilgang. Það draga ýmsir í efa, og þá einkum þeir sem segja að hver lesandi eigi að túlka bókmenntaverk eftir sínu höfði, fullkomlega andstæðar túlkanir eins verks séu jafnréttháar, og raunar sé bókmenntatúlkun list, ekki síður en bókmenntasköpun. Fyrirmynd þessa er væntanlega túlkandi listamenn, t.d. flutningur á tónverki, en hann hlýtur ævinlega að vera persónuleg listræn sköpun. Sama má segja um túlkun leikstjóra á leikritum. Reyndar hefur krafan um frumlega túlkun slíkra listamanna stundum gengið út í mestu öfgar, t.d. á áttunda áratug þessarar aldar, ekkert þótti spennandi nema "gjörsamlega ný túlkun, sem dregur fram hliðar á verkinu, sem legið hafa í láginni hingað til". Margir bókmenntatúlkendur virðast líta svipuðum augum á verkefni sitt[1]. En sú skoðun, að bókmenntatúlkun sé list, finnst mér vera afar yfirborðsleg, og raunar hreinn misskilningur á því, að skáld verða iðulega innblásin af bókmenntaverki. Þannig hefur Sjálfstætt fólk Halldórs Laxness verið kallað svar við sögu Jóns Trausta Halla og heiðarbýlið. Önnur skáldsaga Halldórs, Kristnihald undir jökli, byggist greinilega á Ævisögu Árna prófasts eftir Þórberg Þórðarson, og þannig mætti lengi telja. En útkoman er sjálfstætt verk, sem lesendur njóta fyllilega án þess að þekkja verkin sem það byggist á. Augljóst er að jafnvel hið lélegasta skáldverk hefur sama sjálfstæði til að bera. Það verður hinsvegar ekki sagt um bókmenntatúlkanir. Þær beinast einfaldlega að því að varpa ljósi á umrætt bókmenntaverk, eða þá á eitthvert menningarlegt samhengi útfrá bókmenntaverkinu, og þær verður því að meta eftir því hversu mjög þær efla vitrænan skilning lesenda á viðfangsefninu, einnig þegar fjallað er um tilfinningaáhrif bókmenntaverksins. Skáldverk höfða hinsvegar alhliða til persónuleika lesenda með því að tengja í eina heild margvísleg atriði, svo sem ýmislegar sögupersónur, mismunandi stíl, hljómfall, myndrænar lýsingar, o. fl. Því er lestur góðs bókmenntaverks persónuleg reynsla, en af því verður ekki ályktað að allar túlkanir verksins séu jafngildar. Til lítils hefði þá höfundurinn vandað sitt verk. Það er ekki skilningur á skáldverki að spinna bara eitthvað upp úr því. Ef sérhver túlkun eða "lestur", eins og nú er farið að kalla það, ætti að teljast jafngild hverri sem er annarri, þá væru þær allar einskis virði.
Bókmenntatúlkendur draga fram einhverja þá eiginleika verksins sem ekki liggja á yfirborði þess. Oft er það innra samhengi, svo sem endurtekningar í breyttu formi, samspil persóna, leiðiminni, o.fl. þ.h. En oftar er um að ræða tengsl bókmenntaverksins við annað; óljósar tilvísanir til annarra verka, eða þá að í því felist kenningar, sem nú kunna að vera gleymdar, hvort sem þær fjalla um siðferði, stjórnmál eða heimspeki, eða þá að verkið gengur út frá öðrum forsendum sem nú kunna að vera óljósar. Þannig ber það svipmót höfundar síns, samfélagsins sem það varð til í o.s.frv. Túlkendur eru misnæmir fyrir slíku samhengi af ýmsu tagi, og skoðanir hljóta að verða skiptar um hvað af því skipti (mestu) máli, það fer eftir áhugamálum hvers og eins. Af sömu ástæðum þykja mönnum túlkanir missennilegar. Sum frægustu verk heimsbókmenntanna hafa verið túlkuð svo oft og margvíslega, að vart mun á færi nokkurs manns að fá yfirsýn um það allt. Og augljóslega eru mögulegar túlkanir bókmenntaverks óendanlega margar, aldrei verður hægt að fullyrða að héðan af muni mönnum ekki hugkvæmast fleiri túlkanir. En tilgangur túlkunarinnar hlýtur að vera að hjálpa lesendum til að skilja verkið eða til að nota það til að skilja betur umheiminn. Hinsvegar eru þess mörg dæmi, að túlkandi afræki slíkt, en noti þess í stað verkið til að bera eigin hugðarefni á torg, jafnvel einkalega reynslu sem fáa varðar, eða til að spinna upp hreina hugaróra. Hvernig á að draga mörkin, svo að tryggt sé að túlkunin fjalli um mikilvægar hliðar verksins, og til að forðast megi oftúlkun?
Í fyrsta lagi höfðar skáldverk alhliða til lesenda, eins og áður segir. Því er ótækt að stöðvast við efnisval eða skoðanir sem fram koma í því, eins og um ræður eða ritgerðir væri að ræða. Einmitt af því hve alhliða skáldverk höfðar til lesenda, þá verður að meta túlkun eftir því hve alhliða hún er, tengir hina ýmsu eiginleika skáldverksins í eina heild. Hér á eftir er reynt að huga að samspili ýmissa þátta, svo sem persónusköpunar, stíls og uppbyggingar í skáldsögu. Ekki er þó rúm fyrir alhliða greiningu skáldverkanna, enda er tilgangur ritsins einungis sá að draga fram módern einkenni þeirra.
Það er gott að túlkandi sé djarfhuga í að setja fram túlkunarmöguleika, þannig verður helst komist út fyrir skorður venjuhugsunar á hverju sviði. Nú verður eins og áður segir aldrei hægt að tryggja að allar marktækar túlkanir hafi verið gerðar, hvað þá að einum túlkanda hugkvæmist allar skýringartilgátur sem máli gætu skipt. Þeim mun mikilvægara er að leita mismunandi túlkana, og þessvegna eru fræðistörf félagslegt starf, umræður, þar sem áratugir geta liðið milli andsvara.
Stundum hefur eining vísindanna verið dregin í efa. Talað hefur verið um borgaraleg vísindi andstætt öreigavísindum, eða um vísindakenningar sem mótist af hugmyndaheimi karlmanna, andstætt hugsun kvenna. En slíkt tal er einungis réttmætt sem gagnrýni á takmarkaðar skýringatilgátur, á þröngsýni í að finna mögulegar skýringar. Í öllum vísindum og fræðum ríkir óhjákvæmilega sama meginaðferð, að bera saman mismunandi skýringar, og rökstyðja hver sé best. Fræðileg bókmenntatúlkun lýtur sömu reglum og fræðilegur skilningur á öðrum fyrirbærum. Hún á að taka til sem flestra atriða sem máli geta skipt í bókmenntaverkinu, og þar á að rökræða mismunandi túlkunarmöguleika. Og því getum við aldrei verið viss um að við höfum öðlast endanlegan sannleik, en aðeins með þessu móti getum við komist nærri eins öruggri vissu og nú er kostur á. Enski vísindaheimspekingurinn Karl Popper ráðleggur mönnum að reyna að sigrast á löngun sinni til að hafa ævinlega rétt fyrir sér - og réttlæta sig. Þess í stað ættu þeir að leita sérstaklega eftir villum, greina þær og reyna að læra af þeim, því fátt sé lærdómsríkara. Enda þótt Popper beini þessu sérstaklega til stjórnmálamanna og stjórnmálafræðinga (The Poverty of Historicism, bls. 88), þá hefur þetta augljóslega almennt gildi við að finna mörk kenninga, hvar þær rekast á staðreyndir eða verða áberandi ósennilegar á annan hátt.
Því hefur verið haldið fram að það sé í rauninni samfélag lesenda sem skapi bókmenntaverk með því að lesa inn í það væntingar sínar. Þetta skýri það, að það sé breytilegt í aldanna rás hvað menn kalla ljóð, skáldsögu o.fl. Ennfremur það, að enn skuli menn ekki orðnir á eitt sáttir um hvernig túlka beri t.d. sónhendur Shakespeares eftir fjögurra alda túlkun. Þetta skýrir þá líka að verk hljóta mismunandi túlkun í tímans rás; á einu skeiði er keppst við að skýra það út frá ævi höfundar og samtímaaðstæðum, síðar flyst áherslan á t.d. stéttarleg viðhorf í verkinu eða stöðu kynjanna, o.s.frv.
Vissulega eru ýmsar forsendur höfundar ekki ljósar öllum lesendum, og verða þeim æ fjarlægari er frá líður. Augljóst dæmi er að samfélag það sem ól af sér Íslendingasögurnar er verulega ólíkt okkar, en þó hrífa sögurnar okkur enn, meðan önnur vinsæl verk hafa horfið í skuggann. Ætli skýringu þess sé ekki að finna í verkunum sjálfum. Þau höfða til nútímamanna af því að þau fjalla einkum um það sem ekki hefur breyst að marki, rétt eins og t.d. forngrískir harmleikir og konungaleikrit Shakespeares beina þau athyglinni einkum að samskiptum manna og að sálrænum viðbrögðum þeirra. Þvílík dæmi finnst mér mæla gegn framangreindri skoðun, að lesendahópar skapi bókmenntaverkin með túlkun sinni hverju sinni. Ég hefi enga trú á því, heldur álít ég að túlkanir séu ævinlega svo miklu takmarkaðri en alhliða listreynsla, að þær geti aldrei náð yfir slíka reynslu, en einmitt það er sífelldur hvati til að prófa nýjar túlkanir. En jafnvel þótt menn gengjust inn á þessi sjónarmið, sem Stanley Fish hefur ítarlega sett fram (í greinasafni sínu Is there a text in this class?), þá er engu síður þörf á að rökræða túlkanir. Því hann leggur áherslu á að þær byggist alltaf á viðhorfum samfélagshóps. Þá ættu rökræður um túlkun að skerpa viðhorf þeirra sem hafa sameiginlegar forsendur, en draga fram hver munurinn er hjá hinum sem hafa mismunandi forsendur.
III
Þetta rit er að vissu leyti framhald af einum kafla í doktorsriti mínu, Rauðu pennarnir, sem ég varði á sumrinu 1984. Þá um haustið flutti ég syrpu útvarpserinda um móderna liststrauma á fyrstu áratugum tuttugustu aldar. Árið eftir fór ég að kanna viðbrögð Íslendinga við módernisma á árinu 1925, þ.e. við kvæði Halldórs Laxness, "Unglingurinn í skóginum" og birti grein um það í Skírni 1985, sama ár grein um fyrstu rit Þórbergs Þórðarsonar. 1987 gerðist ég háskólakennari í Kaupmannahöfn og fékk þá ráðrúm til að einbeita mér meira að þessu efni, fyrst með athugun á smásögum Halldórs Stefánssonar. Hún birtist 1989 í Skírni. Þá fór ég að kanna elstu módern ljóð. En þetta rit þróaðist svo áfram, og gleypti í sig ýmsar greinar mínar og ritdóma frá undanförnum árum. Þess sér stað í framsetningunni, enda finnst mér það æskilegra en að reyna að hafa ritið allt samræmt að stíl frá upphafi til enda. Samræmi í vinnubrögðum ætti að nægja. Í textanum er ekki vísað sérstaklega til stuttra ritdóma minna og greina sem notuð eru, enda eru þau auðfundin í heimildaskrá.
Um tilvísanir er það að segja, að hafi marktækar breytingar orðið frá frumútgáfu verks til seinni útgáfu, þá er gjarnan um þær fjallað, og vísað til beggja. Annars notaði ég þær útgáfur sem tiltækar voru í Kaupmannahöfn, yfirleitt frumútgáfur, nema seinni útgáfur teldust sýna betur textann eins og höfundur gekk frá honum (t.d. Gestur Pálsson). Leitast er við að hafa tilvitnanir stafréttar, en með eftirtöldum undantekningum: ævinlega skrifa ég s í stað z, og titlar eru samræmdir, svo að bókatitlar eru feitletraðir, en gæsalappir settar utan um titla ljóða, smásagna og greina. Til umfjöllunar er vitnað með nafni höfundar, því fylgir ártal, sé vitnað í fleiri en eitt rit hans, loks bls.tal. Séu tilvitnuð rit fleiri en eitt frá sama ári, kemur upphafsbókstafur á eftir ártali, og sést þá í heimildaskrá við hvað er átt.
1.Upphafið
Sú kennisetning er orðin föst í sessi (í bókmenntafræðum verða til klisjur ekki síður en í skáldskap) að "Sorg" marki upphaf nútímaljóðagerðar hér á landi, og er þá hið frjálsa form ljóðsins og raðkvæm niðurskipan mynda og líkinga haft að viðmiðun
sagði Hannes Pétursson, 1973 (bls. 52), í grein um kvæðið "Sorg" eftir Jóhann Sigurjónsson. Honum fannst firn mikil "að verk sem er að drjúgum hluta sniðið eftir orðlist Forn-Gyðinga skuli á þessari öld þykja byltingarkennt" á Íslandi. En verulegur hluti greinar Hannesar er rök fyrir því að "Sorg" sé ort upp úr "Opinberunarbók Jóhannesar" og a.n.l. "Harmljóðunum", en ekki að fyrirmynd ljóðs eftir Hermann Bang, svo sem Helge Toldberg hafði talið í riti sínu um Jóhann. Rök Hannesar fyrir þessu virðast mér svo sannfærandi, að ekki þurfi það frekar að ræða. Hitt er verra, að hann skuli ekki fjalla nánar um "raðkvæma niðurskipan mynda og líkinga", því lokaályktun hans er (bls.53):
ekki sé ég hví "Sorg" ætti að marka upphaf íslenskrar nútímaljóðagerðar, ef unnt er að setja slík mörk við tiltekið ljóð, fremur en til að mynda "Bikarinn" eða viss ljóð Einars Benediktssonar - nema frá svo yfirborðslegu sjónarmiði, að nútímaljóð geti hvorki verið háttbundin né rímuð.
Nú nefnir Hannes ekki hvaða ljóð Einars Ben. hann hefur í huga. En víst er um það, að "frjálst form ljóða" var ekki einu sinni nýmæli á Íslandi þegar þetta ljóð var ort - líklega um 1908 - hvað þá þegar það birtist, 1927. Þá á ég við, að löngu voru Íslendingum kunn prósaljóð, sem að vísu var svolítið annar handleggur, en þó ljóðrænir textar án ríms, stuðlunar og reglubundinnar hrynjandi. "Ljóðrænt" er þá hinsvegar málfar, myndir og fleiri efnistök. Slík prósaljóð birtust fyrst á íslensku 1884, í þýðingu Gests Pálssonar úr Senilia eftir Túrgenev, sem birtist fyrst á rússnesku 1882, og fór að birtast á dönsku sama ár (Nylander, 241). Úr sama safni komu verk í þýðingu þjóðskáldsins Steingríms Thorsteinsonar á fyrsta áratug 20. aldar. Prósaljóðum bregður fyrir hjá Einari Benediktssyni í lok 19. aldar, og hjá Jóhanni Gunnari Sigurðssyni, sem lést 1906 ("Gull" og "Við ána"). Þetta eru stök verk, en mun meira kveður að prósaljóðum upp úr fyrri heimsstyrjöld, mér þykir líklegt að það hafi mjög aukið á vinsældir þessa forms að indverska skáldið Rabindranath Tagore fékk Nóbelsverðlaun, 1913. Mikið var skrifað um Tagore og vinsamlega í íslenskum blöðum og tímaritum upp úr því, og 1919 birtust Ljóðfórnir hans á íslensku, en 1922 Farfuglar hans og 2. útgáfa Ljóðfórna, hvorttveggja í þýðingu Magnúsar Á. Árnasonar[2]. Upp úr því fjölgar prósaljóðum, 1919 birtist ljóðabálkur Sigurðar Nordals, "Hel", og 1920, "Úr djúpinu" eftir Jakob Smára (í fyrstu bók hans, Kaldavermsl). Ekki get ég séð neina mótspyrnu gegn þessu formi, öðru nær, prósaljóð voru orðin tíska á Íslandi um 1920, vottar Halldór Laxness 1946 (bls.9) og segir um verk sitt frá 1920, "Fegursta sagan í bókinni": "Stundum er fyrirmyndin Obstfelder; stundum Tagoreþýðingar; stundum Biflían eða önnur austurlandarit heilög." A.m.k. tvær fyrsttaldar fyrirmyndir eru greinilegar í prósaljóðabók Huldu; Myndir, sem birtist 1924, en mun hafa verið samin 1918[3].
Í fyrstu bók Einars Benediktssonar er m.a. verkið "Gullský" sem Einar skipaði sjálfur undir "Sögur". Sumir hafa kallað þetta hugleiðingu, en aðrir prósaljóð. En það finnst mér meira réttnefni um hluta verksins "Stjörnudýrð", sem Einar birti í blaði sínu Dagskrá, á aðfangadag 1896. Upphaf og lok eru af greinartagi (fyrst um bókmenntastefnur), en miðbikið er svona (það er fimmtungur textans, bls.490-491):
Ég hefi horft inn í spegla margra sálna, og allt, sem fegurst er til af því, sem bundið er í fjötra duftsins, hef ég séð þar. En hvað eru þó augu dauðlegra manna hjá stjörnunum, speglum þeirrar sálar, sem streymir gegnum náttúruna? - -
Í kvöld er heiðríki og ljósvakabrautirnar milli jarðarinnar og uppheims skínandi bjartar út til ystu merkja. Ég verð að[4] vera úti, þar sem ekkert felur auglit kveldfegurðarinnar fyrir mér. Lognsundin leggjast upp að bryggjunum, köld og slétt, eins og gljáfægður málmur, en fyrir handan fjörðinn hinum megin við snjódrifnar eyjar og tanga gnæfa sæbrött, brúnalétt fjallalönd í norðurátt og bregða hvikulum skuggum á fjarðarbeltin.
Himinninn er klæddur í hafbláa, fótsíða skikkju, alsáða glitrandi demöntum og ljósperlum. Yfir hæsta hvolfið er Vetrarbrautin dregin eins og sigurbogi, gerður af ljósþoku ósýnilegra sólna, en norðurljósin þjóta með flogagullslit og eldkvikum geislabrotum í neðstu byggðum loftsins.
Bláklæddi kvöldhiminn! Hvar skín allt þitt guðdómlega skraut skærara en hér? Hvar er himinninn himneskari en á Íslandi? - Nú er helgidagsþögn yfir allri náttúrunni. Húsþökin drúpa hvít og steinhljóð undir þessum straumum af svölu ljósi, en tindahá, axlabreið fjöll rétta sig upp í ríki stjarnanna. - Og ég, sem þetta skrifa, stend einn, þar sem ég heyri ekki til mannanna, og horfi með undrun og orðlausum fögnuði á hina voldugu dýrð loftsins, eins og ég sæi hana nú fyrsta sinni.
Í framhaldi kemur ljóðræn lýsing stjörnumerkjanna og hugleiðing um "sál náttúrunnar". En hér eru persónugervingar náttúru, ljóðrænt orðalag og myndir, raunar hverfist allur textinn um eina mynd: maður andspænis fjallahring, hafi og himni. Mætti ekki tala um "raðkvæma niðurskipan mynda og líkinga"? Og þótt textanum sé ekki skipt upp í ljóðlínur, þá virðist enn síður ástæða til að gera það að grundvallarmun við "Sorg", en að leggja hitt til grundvallar, að nútímaljóð geti hvorki verið háttbundin né rímuð. Auðvitað er rétt hjá Hannesi, að það væri allt of yfirborðslegur mælikvarði, því málfar, myndmál og bygging t.d. þessa texta er svipað og í ljóðum undir hefðbundnum háttum. Því verður hér ekki fjallað sérstaklega um prósaljóð, né "ljóð í frjálsu formi", sem hér verður kallað fríljóð[5], það er þýðing á "vers libre", (e."free verse"). Í stað reglulegra ljóðlína koma þá ljóðlínur af mismunandi lengd eftir því hvernig stendur á merkingu, í stað reglubundinnar hrynjandi kemur venjulegri hrynjandi setninga, málsgrein kemur í stað erindis, og rím er haft þegar henta þykir[6].
Í nýlegu doktorsriti rekur sænski fræðimaðurinn Lars Nylander þróun prósaljóða og fríljóða einkum frá því á 17. öld. Hann segir að þetta fyrirbæri sé að vísu svo breytilegt að varla verði prósaljóð kölluð ein bókmenntagrein. En á þeim tíma fari menn að tala um "ljóðrænt" sem eiginleika texta, það sé óháð formi, og komi þessvegna betur fram ef venjulegu ljóðformi sé sleppt (bls.35). Þar við bætast hugleiðingar ýmissa skálda um að hefðbundið ljóðform leiði of greiðlega til eftirlíkinga eða klisja (það sagði m.a. Coleridge, sjá Nylander bls. 77), því urðu prósaljóð æ meir vettvangur nýsköpunar. Margir fræðimenn telja að þau verði með nútímahætti þegar með bókinni Gaspard de la nuit eftir Bertrand, frá 3. tug 19. aldar, en þó einkum með Petits poèmes en prose eftir Baudelaire, en það safn birtist í heild 1862. Þá er einkum átt við að í þessum bókum séu prósaljóðin stutt og tengi í eina heild sundurleitt efni - á sundurleitum stíl (bls. 140 o.áfr.). Að því leyti líkist þau skáldsögum (bls. 148), og í rauninni séu þetta viðbrögð við sundurleitni dagblaða (bls. 154). Munurinn er þá sú hnitmiðun sem einkennir prósaljóð af þessu nýja tagi, en Nylander segir að mörg þessara hafi þó áfram verið epísk (bls. 151).
Fríljóð telur Nylander vera afbrigði af prósaljóðum (bls.95). Þau hafi einkum orðið vinsæl um miðja 18. öld, og þá sérstaklega til að þýða á ensku og frönsku forn ljóð - úr asíumálum, hebresku, grísku og íslensku! Mætti það verða íslenskum hatursmönnum fríljóða tilefni til umhugsunar. Fyrsta fríljóð frumort á ensku telst vera eftir William Blake, á árinu 1790 (bls. 98). Aftur á móti hafi ljóðhefðin verið fastari í Frakklandi, að frátöldum prósaljóðum, og því hafi fríljóð ekki komið til þar fyrr en 1871 með Rimbaud. Vinsælt varð þetta form þar á 9. áratug 19. aldar (bls. 198), og það skýrir væntanlega þá villandi mynd sem víða sést (t.d. í Encyclopædia Britannica undir "free verse"), að þá fyrst verði fríljóð til. Elsta dæmi þeirra á íslensku, mér vitanlega, er þýðing Einars Benediktssonar á hluta Leaves of grass frá miðri 19. öld eftir Whitman, þýðingin birtist 1892. Eysteinn Þorvaldsson segir frá þessu og birtir hluta þýðingarinnar (1980, bls. 65-6). Íslendingum var þetta form nærtækt á ljóðum danans J. P. Jacobsen þegar um 1870, og einnig í Valfart Sophus Claussen frá 1894.
Nylander rekur (bls. 226 o.áfr.) hvernig stirðnuð ljóðhefð frönsk hafi leitt til þess að módernisminn hafi einkum fundið sér farveg í prósaljóðum og síðar fríljóðum. En það er tilfallandi samband, en ekki eðlislægt, módernistarnir eru raunar miklu færri en formnýjungamenn framan af. Frumherjar módernismans eru einkanlega taldir Frakkarnir Rimbaud, Lautréamont og Mallarmé, um 1870.
Orð Hannesar Péturssonar um að "nútímaljóðagerð" einkennist, auk forms, af raðkvæmri niðurskipan mynda og líkinga, minna á það sem Jóhannes úr Kötlum sagði í jákvæðum ritdómi um Ljóð Steins Steinars í ársbyrjun 1938 (tv. e. Eysteini Þorvaldssyni 1980, bls. 79):
En hræddur er ég um að þessari þjóð langlokunnar, stuðlanna og höfuðstafanna bregði heldur en ekki í brún. Hér er allt þverbrotið, sem við hinir flestir höfum lagt metnað okkar í, - hér koma örstutt kvæði, flest órímuð, eða þá, ef þau eiga að heita rímuð sísærandi hvert heiðarlegt brageyra með of löngu stuðlabili eða öðrum þessháttar leiðindum. Og bygging kvæðanna að öðru leyti er oftast með öðrum hætti en vér höfum átt að venjast. Í stað hinna dreifðu þráða í lýsingu, frásögn eða boðskap vorra gömlu og góðu kvæða er hér leitast við að draga alla þræði saman í einn kjarna, - það er einbeitingin að hinu sérstaka til aðlöðunar hinu sameiginlega, sem ljóðstíll þessi leggur áherslu á. Þessvegna nýtur hann sín ekki nema í stuttu kvæði, og er langtum viðkvæmari fyrir mistökum en vor gamli stíll, en líka aftur á móti þeim mun áhrifameiri ef vel tekst.
Eysteinn fjallar í sérstökum kafla um þetta form Steins, sem hann kallar "miðleitin ljóð" að fyrirmynd Óskars Halldórssonar. Athyglisvert er, að Jóhannes lítur á það sem nýjung á árinu 1938. Eysteinn rekur að Steinn Steinarr, "atómskáldin" og samtímamenn þeirra svo sem Snorri Hjartarson hafi æ meir tekið það upp í stað "útleitinna" mælskuljóða sem tíðkuðust áður. En þetta er þó annað fyrirbæri en módernismi. Það er afgerandi munur á "Sorg" og eina ljóðinu sem Hannes Pétursson nefndi til samanburðar, "Bikarinn" sem einnig er eftir Jóhann Sigurjónsson. "Bikarinn" er einmitt mjög miðleitið ljóð (svo sem "Ódysseifur hinn nýi" og "Jónas Hallgrímsson" eftir sama skáld), því það byggist allt á einni mynd, og er að því leyti ólíkt "Sorg", eins og Hannes rekur (bls. 52). Kjarni "Bikarsins " er vínglas, eins og titillinn sýnir. Fyrst segir að mælandi sitji einn að drykkju, síðan að upp úr glasinu stígi angan gamalla blóma samtvinnuð gamalli gleði og sorg. Og bak við mælanda bíður svo dauðinn með annað glas, óendanleikans, fullt af myrkri. Þarna ríkja andstæður fortíðar og lífsunaðar annarsvegar, en hinsvegar framtíðar og dauða. Greinarmunur ljóðanna er ekki bara háttur, því síður einfaldara orðfæri, heldur einmitt það sem telst vera höfuðeinkenni módernisma. En það er brotakennd framsetning í "Sorg", eða samhengisleysi á yfirborðinu:
Sorg
1. Vei, vei, yfir hinni föllnu borg!
2. Hvar eru þín stræti, þínir turnar og ljóshafið, yndi næturinnar.
3. Eins og kórall í djúpum sæ, varst þú undir bláum himninum,
4. eins og silgja úr drifnu silfri hvíldir þú á brjóstum jarðarinnar.
5. Vei! vei! Í djúpum brunnum hvæsa eitursnákar,
6. og nóttin aumkvast yfir þínum rústum -
7. Jóreikur lífsins þyrlast til himna,
8. menn í aktýgjum,
9. vitstola konur í gyltum kerrum.-
10. Gefið mjer salt að eta, svo tungan skorpni í mínum
munni og minn harmur þagni.
11. Á hvítum hestum hleyptum við upp á bláan himinbogann og ljekum að gylltum knöttum,
12. við hjengum í faxi myrkursins þegar það steyptist í gegnum undirdjúpin
13. eins og tunglgeislar sváfum við á bylgjum hafsins.
14. Hvar eru þau fjöll, sem hrynja yfir mína sorg!
15. Hálsar, sem skýla minni nekt með dupti!
16. Í svartnætti eilífðarinnar flýgur rauður dreki og spýr eitri,
17. sól eptir sól hrynja í dropatali og fæða nýtt líf og nýja sorg[7].
Hannes segir (bls.46) að 3. og 4.l. hér séu samkvæmt fornkunnu stílbragði Gyðinga, "að innríma einu og sömu hugsun, með því að hún er endurtekin í nýrri mynd." En í 2. og 3. erindi er um annað að ræða. Hvorttveggja lýsir ferð með hestum, en tónninn er gerólíkur. Orðalagið "Jóreykur lífsins" í 2. erindi gefur til kynna að þar sé rætt um lífshætti (nútímans?), þar sem karlmenn séu þrælkaðir eins og skynlausar skepnur til að standa undir trylltu munaðarlífi kvenna sinna. Þessi mynd er einskonar brú milli fyrri fegurðar borgarinnar og rústa hennar nú, sem lýst er í fyrsta erindi. En í 3. erindi er aftur vikið að fyrri fegurð, svo minnir á upphaf ljóðsins, þetta ferðalag er unaður einn. Þótt allt sviðið sé spannað frá því að hleypa upp á himinbogann, steypast gegnum undirdjúpin og sofa á bylgjum hafsins, þá er það allt leikur og kyrrð, einnig í hreyfingunni; "lékum að knöttum", "sváfum". Og litaheitin styrkja þessa tilfinningu fyrir að dveljast við unað; hvítum, bláan, gylltum. Myrkrið er "hestgert" ef svo mætti segja, þannig verður það öflugt, máttþrungið, einnig er þetta til mótvægis við hvíta hestana áður, rétt eins og tvíræðni orðsins bogi er notuð til að líkja himninum við brú. Í því samhengi virðist nærtækast að skilja "gyllta knetti" sem tvírætt á sama hátt; að orðalagið tákni í senn himinhnetti og leikfang, eða öllu heldur, það sýnir að mælandi ljóðsins hefur skynjað tilveru sín og sinna sem goðumlíka, að þau skyldu hafa stjörnurnar að leikföngum. Í samræmi við þetta "kosmíska sjónarmið" er línan "Sól eftir sól hrynja í dropatali". Inn á milli koma biblíulegar harmatölur; "Gefið mér salt að eta svo tungan skorpni í mínum munni". Í þessu ljóði ríkja andstæður lífs og dauða, eins og Hannes segir. En það er mergurinn málsins, að ljóðið stekkur sífellt á milli þessara andstæðna, en röklegt samhengi er ekki finnanlegt á yfirborðinu. Einmitt við það verða myndir ljóðsins áhrifaríkari en ella myndi. Vita menn slíks fyrr dæmi í íslenskri ljóðagerð?
2.Einkenni módernisma
Það er skiljanlega erfitt að skilgreina bókmenntastefnu sem er sameiginleg mörgum skáldum í ýmsum löndum á löngum tíma, og er þar að auki nútímamönnum nálæg, ef ekki enn við lýði. Fríða Sigurðardóttir (bls.54-5) og Eysteinn Þorvaldsson (1980, bls.196-7) byggja bæði á skilgreiningu Ingemar Algulin á módernisma; að til þess að ljóð teljist módernt þurfi það að hafa að minnsta kosti tvö af eftirtöldum þremur einkennum: 1) bragfrelsi, 2) hnitmiðun, 3) sjálfstæðar myndir. Þetta útskýra þau nánar, einkum Fríða; hún segir, að í hefðbundnum ljóðum hafi myndir verið undirskipaðar röklegu samhengi, jafnvel fyrst og fremst til skrauts, en nú séu þær meginatriði (bls.55):
Í nútímaljóðinu gegnir myndin sjálf stærra hlutverki en í eldri ljóðlist, því að hún ber oft á tíðum uppi alla merkingu ljóðsins. Myndin verður merkingarberandi á þann hátt, að hún vekur grunkveikjur hjá lesanda, fær hann til að tengja hana einhverju í hugar- eða tilfinningaheimi sínum, þar sem áður voru engin tengsl. En einmitt þetta er aðalhlutverk myndmálsins, að vekja grun um eitthvað nýtt, auðga skilning lesandans og víkka sjóndeildarhring hans með margræðni sinni. Margræðni orða og mynda, djarfar samsetningar orða af óskyldum merkingarsviðum og furðulegar, óvæntar hliðstæður eru einkenni myndmáls nútímaljóða. [...áður:] Hnitun er hægt að beita á ýmsa vegu, svo sem með því að rjúfa setningarfræðilegt samhengi í ljóðinu og sleppa úr t.d. frumlagi eða umsögn. Einnig með því að sleppa skýrandi texta, sem átti að gefa rökrétt samhengi; og ekki má gleyma notkun tilvitnana og tilvísana af hinum ýmsu menningarsviðum, sem vekja ný hugrenningatengsl hjá lesandanum og auka merkingargildi ljóðsins.
Taka verður fram, að Fríða er að skilgreina hugtakið "nútímaljóð", sem hún hefur einnig um miðleitin ljóð sem lúta röklegu samhengi (bls. 54). En það fyrirbæri er, eins og áður var að vikið, í grundvallaratriðum andstætt sundraðri framsetningu módernismans, og því ekki til umræðu hér, greina verður á milli eðlis þessara nýjunga. "Hnitun" getur birst í mörgu öðru en miðleitni. Ólafur Jónsson (bls.111) gagnrýnir samskonar skilgreiningu módernisma hjá Eysteini, á þeim forsendum að hann einfaldi hana mjög, en Algulin hafi mótað hana um tvö sænsk skáld. Sjálfur telur Ólafur mjög erfitt að skilgreina módernisma, en dregur helst fram (bls. 112), að hann sé uppreisn
gegn ríkjandi bókmenntahefð, einatt einhverskonar realisma eða natúralisma, og viðleitni til formlegrar endurnýjunar og nýsköpunar er sprottin af hugmyndalegri þörf. Nauðsyn sína að láta uppi nýja lífsvitund, lífskilning, lífsreynslu af einhverju tagi sem ekki rúmaðist lengur eða auðið var að gera fullnægjandi skil innan hinnar ríkjandi hefðar, eiga þá allar hinar módernu bókmenntir sameiginlega [...] að módernisminn fjalli um "áraun nútímans" sem svo má kalla, tilveruvanda í heimi sem glatað hefur hefðbundinni merkingu og gildi sínu. Lífsfirring, gildiskreppa verða þá brátt lykilorð. Og þessi "vandi nútíðar-mannsins", sem margir þekkja og hafa vitnað um, er í eðli sínu einstaklings-vandi, tilvistar-vandi og felur í sér tortryggni um merkingu og gildi allra hluta, þar með sjálfsvitund skáldsins og hans eigin tilvist, og um gildi skáldskaparins sjálfs. Af því leiðir aftur hugmyndir módernismans, og ný-rýninnar, sem svo var eitt sinn nefnd, um sjálfstæði bókmenntanna gagnvart veruleikanum.
Eysteinn er á svipuðu reki (í 4. k. bókar sinnar) og Ólafur í upphafi þessarar klausu, að segja að módernisminn sé fyrst og fremst uppreisn gegn ríkjandi hefð natúralisma. En fræðimenn hafa komist töluvert lengra í afmörkun stefnunnar. Ólafur virðist mér líka leggja of mikla áherslu á hugmyndaleg samkenni módernismans, á kostnað framsetningar. Hann vísar í því sambandi til greinar eftir Matthías V. Sæmundsson, þar sem leidd eru rök að því (1979, bls.335-6), að andstæðurnar í myndum kvæðisins "Sorg" tákni hvörf í lífsskoðun skáldsins; frá bjartsýni og ofurmennisdýrkun nýrómantíkur til vantrúar á tilgang og möguleika mannsins. Annarsvegar er: "Á hvítum hestum hleyptum við upp á bláan himinbogann og lékum að gylltum knöttum", hinsvegar: "Jóreikur lífsins þyrlast til himna, menn í aktýgjum, vitstola konur í gyltum kerrum." Og Matthías ályktar (bls.326): "Fyrirbærin eru samstillt á órökrænan hátt. Þannig virðist mér skáldið reyna að tjá sundurtættan veruleikann sem og upplausn eigin sálarlífs."
Þetta virðist mér réttilega athugað, og Matthías sýnir auk þess ýmis dæmi þessara tvennskonar viðhorfa í öðrum verkum skáldsins. En þegar megináhersla er lögð á viðhorf sem birtast í módernum verkum, einkum að þar birtist rótleysistilfinning og firring, þá skal því til svarað, að vel má vera, að firring sé ein undirrót módernismans. Um það skal ekki rætt á þessum vettvangi, en hitt er ljóst, að ekki má blanda saman orsök og einkennum. Skáldverk verða ekki flokkuð sem módern eða ekki módern eftir því hvort þessi viðhorf koma fram í þeim, því einmitt samhengislaus og órökleg framsetning veldur því, að það getur verið mjög umdeilanlegt hvort tiltekin tilfinning eða afstaða birtist í verkinu, sbr. það sem segir um surrealísk verk hér á eftir. Enn fjarstæðukenndara væri að kalla verk módernt vegna þess eins, að þar birtist tilfinning fyrir einsemd eða firringu. Þá er sértekningin frá veruleika bókmenntanna orðin svo mikil, að menn eru fyrr en varir farnir að tala um módern verk á 17. öld, gott ef ekki í fornöld. Því sé þessum mælikvarða beitt, er örðugt eða ógerlegt að komast hjá því að flokka sem módernisma t.d. vísu Þóris jökuls[8] á 13. öld, að ekki sé talað um "Yfir kaldan eyðisand". En þá væri orðið módernismi merkingarlítið orðið. Og þessi áhersla á framsetningu hugmynda stríðir gegn megineinkenni módernra verka, sem er órökleg ræða. Eysteinn lýsir því vel (bls. 218-19), þótt hann haldi sig ekki við það.
Í þessari rannsókn rekumst við iðulega á þessa ofuráherslu á hugmyndir í bókmenntaverkum, áherslu á umfjöllunarefni skálda og viðhorf, rétt eins og þeir hefðu skrifað blaðagreinar en ekki bókmenntaverk. Ég held að þetta viðhorf megi kalla atvinnusjúkdóm menntamanna. Samkenni þeirra er í rauninni hvorki þekking, prófgráður né fræðileg vinnubrögð, heldur einfaldlega það, að þeir fást við hugmyndir, fyrst og fremst. Því eru það þær sem einkum höfða til þeirra í bókmenntum, nema þeir fái þjálfun í að huga að öðru.
Hvað varðar form og málfar, þá bendir Ólafur Jónsson, í gagnrýni sinni (bls.118) á bók Eysteins Þorvaldssonar, réttilega á:
stílfarslegan skilsmun, stílhvörf á milli 19du aldar og 20stu, skálda eins og séra Matthíasar, Stephans G, Einars Ben á aðra hönd og Stefáns frá Hvítadal, Davíðs, Tómasar á hina þótt allir saman yrki í "hefðbundnu formi" svo sem er kallað. Þau skil eða hvörf eru alveg skýr frá og með ljóðum nýrómantískra skálda á öndverðri öldinni. Af hverju þá að láta eins og allt sé þetta samt og jafnt?
Rétt má vera, að Eysteinn geri það, en hann hefur þá það sér til réttlætingar, að nýrómantíski skáldskapurinn er ekki fremur módernismi en skáldskapur 19. aldar mannanna, þótt breytingin sé mikil, frá hátíðlegu orðfæri til einfalds máls og brags, og til þess að fjalla um tilfinningar nafnlauss alþýðufólks, fremur en um afrek nafnkunnra hetja.
Það er einkennileg skilgreining á nútímaljóðum, að þau eigi að hafa einhver tvö af þremur einkennum, sem í raun tengjast ekkert innbyrðis; bragfrelsi, hnitun og sjálfstæði mynda. Það sýnir að hér er fyrst og fremst um tímasetningu að ræða, og reynt að spanna mjög sundurleitan straum nýjunga. Módernismi er miklu þrengra hugtak, eins og áður var rætt, m.a. getur hnitun verið í margskonar ljóðum, ekkert frekar módernum. Söm verður niðurstaðan um bragfrelsi, það kemur ekki þessu máli við, enda er það ekki talið einkenni módernisma í helstu fræðilegu yfirlitsritum sem ég hefi séð. Svo vikið sé að íslenskum dæmum, þá er Þorpið eftir Jón úr Vör fríljóð, en ekki frekar módernismi en löng frásöguljóð Stephans G. frá því um aldamótin, en þau bregða einnig upp augnabliksmyndum á fremur einföldu hversdagsmáli (t.d. "Á ferð og flugi"). Til eru íslensk fríljóð frá fjórða áratugnum, sem ég fæ ekki séð að eigi neitt sameiginlegt við módernisma, þau eru skipuleg frásögn blandin hugleiðingum á fremur einföldu máli. Nefna má sem dæmi frá einu ári, 1933: "Vér öreigar" eftir Jóhannes úr Kötlum, "Gönguljóð" og "Minning" eftir Stein Steinar, og "Þýskir jafnaðarmenn" eftir Sigurð Einarsson[9].
Önnur einkenni sem talin voru hér upp eftir Fríðu, eru hinsvegar í samræmi við skilgreiningar á módernisma í þeim fræðiritum sem ég hefi komist í. Nægir að vísa til Hugo Friedrich (bls. 16-19) og Bradbury & McFarlane (bls. 49-51). Friedrich bendir á, að oftast sé módernisminn skilgreindur neikvætt. Og hann leggur einkum áherslu á að módern ljóð hafi ekki það hlutverk að segja frá einhverju né lýsa því, heldur umskapi þau kunnugleg atriði, og geri þau framandleg; markmiðið sé að skapa sjálfstætt fyrirbæri. Módern ljóð spanni stærra svið mannlífsins en rökhugsun, og einkennist því af andstæðum, m.a sé sem mest bil á milli yrkisefna og hvernig um þau sé fjallað, og spenna sé á milli ljóða og lesenda. Í stað huglægra tilfinninga komi ópersónuleg sköpun. Málið sé miklu framandlegra en áður var á ljóðum, það einkennist af tilraunum sem skapi merkingu fremur en að tjá hana. Bæði séu orð notuð í óvæntu samhengi, og reglur um setningagerð sniðgengnar, einkum til að þétta ljóðið með því að sleppa ónauðsynlegustu orðum. Viðlíkingar og myndhvörf séu notuð á nýjan hátt, með því að sniðganga samanburðarlið, en tengja sundurleitustu atriði, sem venjulega geti ekki farið saman, hlutlægt eða röklega. Eins og samsetning litflata kom í stað eftirmyndar í nútímamálverkum, þannig geti í ljóði merking iðulega þurft að víkja fyrir sjálfstæðum hreyfingarmynstrum málsins, og fyrir þörfinni fyrir hljóm og spennu. Því geti verið örðugt eða ómögulegt að "skilja" ljóð út frá því, sem kallað hefur verið inntak þess. En það trufli lesendur, að málið er þá ekki notað sem miðill[10].
Þessi lýsing virðist eiga vel við skáldskap kunnustu módernista, fyrr og síðar, nefnum aðeins Rimbaud, Lautréamont, Mallarmé, helstu expressjónista og surrealista, T.S. Eliot, og Garcia Lorca. Í bók Friedrich er fjallað um þennan skáldskap, og fyrir löngu telst hún klassískt yfirlit um móderna ljóðagerð, enda þýdd á fjölmörg mál. Hún birtist fyrst 1956.
Skilgreining Bradbury & McFarlane er mjög á sömu lund, en þeir draga saman, að helsta samkenni módernra hreyfinga (m.a. impressjónisma, kúbisma, fútúrisma, dada og surrealisma) sé uppreisn gegn sögulegu viðhorfi, eins og það birtist einkum í raunsæisstefnunni, að sjá mannlífið eða mannkynssöguna sem röklega framrás. Þess í stað sé lögð áhersla á hið ófyrirsjáanlega, að listin hljóti að skapa mynd af heiminum. Slík mynd eða tákn geti verið af ýmsu tagi, en gjarnan þjappað saman úr efni af ýmislegum uppruna[11].
3. Annar áratugur aldarinnar
Jóhann Sigurjónsson var uppi á árunum 1880-1919, hann lifði rúman áratug eftir að hann orti "Sorg", en það var eina móderna ljóð hans. Reyndar orti hann ekki mörg ljóð. Í ritsafni hans eru einungis sex tugir ljóða, jöfnu báðu á dönsku og íslensku, eða samtals sem svarar til einnar meðalstórrar ljóðabókar. Jóhann var, eins og alkunna er, fyrst og fremst leikskáld, eftir hann liggja fimm leikrit. "Sorg" orti hann eftir fyrstu leikritin, rétt áður en hann hófst handa við höfuðverk sitt, Galdra-Loft.
3.1.Gunnar Gunnarsson (1889-1975)
Í framhaldi af "Sorg" er lítandi á ljóð eftir ritara Jóhanns, sem á margan hátt var arftaki hans í dönsku bókmenntalífi, Gunnar Gunnarsson. Þetta ljóð birtist í Óðni, 1913, árið eftir að Saga Borgarættarinnar fór að birtast á dönsku og gera höfundinn frægan. Það er fríljóð; hrynjandi er mjög breytileg, ekkert rím, óregluleg stuðlun. Það er svipað og í t.d. ljóðinu "Jöklar" eftir Viggo Stuckenberg, sem Gunnar þýddi í Óðin sama ár[12]. Nokkuð er hér af myndmáli, en orðalag er ekki fjarri daglegu máli. Frásögn ríkir í kvæðinu; mælandi liggur andvaka og örvæntir, honum vitrast þá öldungur, blindur og heyrnarlaus, sem lánar honum gleraugu, svo hann geti séð lífið "eins og það er". Ekki segir frá því, hvað mælandi sá, en honum verður mjög illa við, "Jeg fann grátinn toga í brosið og titra í röddinni." E.t.v. má sjá áhrif expressjónisma í æpandi lýsingum ljóðsins, t.d. í þriðja erindi hér:
Í MYRKRINU
Jeg lá og veltist vakandi í rúminu.
Þykt myrkur lá ofaná opnum augunum.
Og jeg hugsaði í hjartans angist minni:
Löngu, niðdimmu nætur,
fölu daufu dagar -
skylduð þið líða svona um aldir alda?
Sál mín barðist örvona, eins og uppgefinn fugl,
sem örmagnaðist á flugi sínu yfir hafið. -
Kaldi, rólegi vatnsflöturinn dregur hann nær sjer og nær sjer,
og hann eygir ekkert land - ekkert sker.
Þá sá jeg alt í einu ásjónu einverunnar.
Helblá var hún, rauðeyg og voteyg, og vantaði allar tennurnar.
- Hún brosti til mín, afskræmd og illileg.
Og stormurinn þrýsti rauða nefinu flötu móti frosinni rúðunni,
blístraði hátt og hæðilega,
og spurði með skrækróm gegn um opna glufu:
- Ertu ei hi-einmana?
Þá virtust mjer alt í einu allir hlutir svo heimskir og meiningarlausir,
einverunnar amalegu hornrekubros,
stormsins góð-drumbslegi drykkjurútshixti,
og jeg sjálfur - möndull lífsins - bölhuga í bólinu;
ef jeg hefði ekki hlegið, þá hefði jeg víst ekki getað tára bundist.
Í lok ljóðsins hverfur fyrrnefndur öldungur aftur inn í myrkrið, en síðan lýkur ljóðinu á erindi, sem ekki verður séð að standi í neinu samhengi við hitt, a.m.k. ekki á yfirborðinu.
- Svo þannig lítur lífið út?
sagði jeg, og gleymdi að gamalmennið var heyrnarlaus.
Og til þess að láta ekki á neinu bera, bætti jeg við
vingjarnlega, eins og jeg væri til með að spjalla við hann:
- Og hver eruð svo þjer, herra minn?
Jeg fann grátinn toga í brosið og titra í röddinni.
Öldungurinn sneri sjer frá mjer og fór.-
Myrkursins mjúku tjöld luktust að baki hans. . . .
- - -
Til eru svartar skínandi perlur,
eiturperlur....
Einu sinni sá jeg hlæjandi mann í leik láta eina af þeim perlum upp í sig -
af ógáti brotnaði hún milli tveggja jaxla, en bresturinn heyrðist varla.
Maðurinn gretti sig, spýtti, hló - og datt dauður niður.
Nú má sjálfsagt túlka þetta svo, að undir yfirborðs-sundurleysi búi það samhengi, að þetta lokaerindi sýni meiningarleysi lífs og dauða, maðurinn deyr af ógáti og hlær í dauðanum. Þetta er dæmisagnakennt, og hvað sem þessu yfirborðs-samhengisleysi líður, rétt í lokin, fyrir nú utan þá einmana- og tilgangsleysiskennd, sem birtist í ljóðinu, þá sé ég ekki að það verði flokkað með módernisma, því það ræðst, eins og áður segir, fyrst og fremst af röklegu samhengi, myndmál er undirskipað því, og málfar fremur hversdagslegt.
.2.Þórbergur Þórðarson (1889-1974)
sendi fyrst bóka sinna frá sér lítil ljóðakver Hálfir skósólar 1914, og Spaks manns spjarir 1915, en þau voru síðar tekin upp í mun stærra ljóðasafn hans, Hvítir hrafnar, 1922. Í inngangi þess er lýsing á kvæðunum, sem vel gæti átt við módern ljóð (Edda, bls. 266):
Sum kvæðin láta sennilega í eyrum þínum eins og endemisvitleysa. Orsökin er einkum sú, að þau eru miklu fáorðari en auðskilin kvæði eru venjulega, efninu fastar saman þjappað og sneitt hjá útlistunum og margorðri hugleiðingamærð. Þessvegna virðist þér hugsunarþráðurinn millum einstakra atriða kvæðisins ærið óljós, ef þú ert ekki gæddur nægilegum skilningi og ímyndunarafli.
Hér er og eitt kvæði sem kennt var við móderna stefnu sem kom upp á Ítalíu á fyrsta áratug aldarinnar, "Fútúrískar kveldstemningar", ort 1917. Það er reyndar undir hrynhendum hætti, sem frá fornu fari er hinn hátíðlegasti háttur lofkvæða á íslensku, einnig kallaður Liljulag. Í fyrsta safninu var kvæði af sama tagi, en undir öðrum hefðbundnum hætti, "Til hypotethista". En um þessi kvæði sagði Þórbergur þegar í innganginum 1922 (bls. 267):
"Futurisku" kvæðin (tvö að tölu) eru ort áður en ég hafði grun um hugtakið "futurismi" í listum. Þar er ekki til að dreifa stælingu á erlendum listasmekk, heldur snúið í öfgar af meðfæddu "innra eðli" væmnum hugsanagraut, sem ríkti meðal margra ungra manna fyrir nokkurum árum.
Þetta skýrir Þórbergur þannig 1941 (bls.87), að þegar hann orti ljóðin hafi höfundurinn aðeins "hlerað það á skotspónum, að fútúrismi væri heiti á nýrri stefnu í skáldskap og listum útí listrænu löndunum. Meira vissi hann ekki."
"Til hypotethista" er fljótrætt, það er, eins og höfundur segir, einfaldlega skopstæling, þar sem inn í mærðarmiklar, klisjukenndar náttúrulýsingar er skotið lágkúru; "rottur kvaka um ást á hverri grein [...] huldumey sem húkir þar við fossinn", o.s.frv. "Fútúrískar kveldstemningar" hefst á svipaðan hátt; inn í heildarlýsingu á dauflegum jólum á norðurhjara koma annarleg smáatriði: "Þrútin starir þunguð meri [...] sérðu kel í fullum dela." Þetta færist svo í aukana uns kvæðislok eru samhengislaus upptalning á einstökum fyrirbærum (Edda, bls.91):
Láttu geisa ljóð úr bási,
ljúfa barn í mannlífsskarni!
Spæjari! Varstu sprok að segja?
Sprungu lýs á rauðri tungu?
Glyserin er guðleg læna.
Gling-gling-gló og hver á hróið?
Nybbari sæll og Nói skrubbur!
Nonsens, kaos, bhratar! monsieur!
Þetta virðist mér augljóslega ekki mega kallast módernismi. Og það er vegna þess að ekki verður séð, að þessi sundurleitu atriði orki saman að einhverju marki, heldur er markmið kvæðisins miklu takmarkaðra; einungis að skjóta niður vinsæl ljóð samtímans með skopstælingum, svo sem höfundur rekur sjálfur (bls.89). En þá yfirgefur kvæðið ekki þá bókmenntategund. Það er því fráleitt af Eysteini (1980, bls. 47-8) að taka þetta alvarlega sem fútúrisma, vegna þess eins að hér sé uppreisn gegn ríkjandi hefð.
Þegar fjallað er um fútúrista hefur mönnum orðið starsýnast á atriði sem ekki eru beinlínis bókmenntaleg; dýrkun þeirra á tækninýjungum, hraða, óhefluðum lífsþrótti, karlmennsku, einræði, stríði, o.fl. þ.h.
Einnig hefur verið bent á, að með þeim komi fríljóð inn í ítalskar bókmenntir, raunar með þýðingum á Walt Whitman, eins og í íslenskar bókmenntir. Eiginlegt framlag fútúrista til bókmenntanýjunga er talið vera "frjáls orð" Marinetti. Hann vildi hverfa frá venjulegri setningaskipan, sem væri arfur frá fornöld; nú skyldi tungumálið leyst upp í frumeiningar. Burt skyldu felld öll tengiorð og orð sem voru til skýringar og afmörkunar. Sagnir skyldu standa í nafnhætti. Slíkum nafnyrðum átti svo að raða saman eftir hugrenningatengslum. Í stað rökréttrar hugsanakeðju kæmi röð mynda, tilfinninga og hljóðlíkinga.
Þessi nýjung, "frjáls orð", hafði lítil áhrif á ítalskar bókmenntir, segir heimild mín, Christa Baumgarth (bls. 140-141), en þeim mun meiri á rússneskar í gegnum Majakovskí. Dadaistar hafi beitt þessu formi til skopstælinga og þjóðfélagsgagnrýni, en það hafði ekki tíðkast áður.
Af þessu sést, að Þórbergur fer rétt með það, að kvæði hans eigi nafnið eitt sameiginlegt við fútúrisma.
3.3.Sigurður Nordal (1886-1974)
er kunnastur fyrir fræðistörf, en sendi frá sér prósaljóðið "Hel" í bók með öðrum skáldverkum árið 1919, sem áður segir. Um það ræðir Ólafur Jónsson og vitnar (bls. 116) til Helenu Kadeckovà um
einskonar "frum-módernisma" í íslenskum bókmenntum á þriðja áratug aldarinnar í verkum eftir Sigurð Nordal, Þórberg Þórðarson, Halldór Laxness, að þeim ógleymdum Jóhanni Jónssyni og Jóni Thoroddsen. Allténd eiga verk þeirra þriggja fyrrnefndu á þessum tíma sammerkt í því að þar má greina hin sömu hugmyndalegu og stílfarslegu auðkenni sem áður var reynt að lýsa: áraun nútímans, tilvistarvanda einstaklings í sjónarmiðju verks, andlæga nýsköpun frásagnarforms og stíls.
Í þeirri grein sem Ólafur einkum vitnar til, er Kadeckovà (1972) öllu varfærnari, og segir (bls. 125 -í þýðingu Ólafs!): "Þannig verður "Hel" í samhengi íslenskrar bókmenntasögu að mörgu leyti forboði nútímastefnu, eða módernisma, bókmenntanna síðar meir." Enda rekur Kadeckovà fyrst og fremst þau viðhorf sem birtist í "Hel", en fjallar nær ekkert um framsetningu, fyrir utan órökstuddar fullyrðingar eins og (bls.135): "það var auður myndmálsins, margbreytt hljóðfall óbundinnar ræðu á íslensku í Hel sem gleggst sýndi fram á mögulega, og nauðsynlega, endurnýjun íslensks skáldskaparmáls og stíls." Auk þess segir hún um aðalpersónuna (bls.134): "Eindregin huglægni þessarar mannlýsingar er nútímalegasta auðkenni sögunnar." En það sé ég ekki að verði talin bókmenntanýjung umfram t.d. nýrómantísku skáldin, og "Hel" er fyrst og fremst ljóðræn spekimál, afar dæmisagnakennd, rétt eins og fyrrnefnd prósaljóð á íslensku, eftir Túrgenev, Tagore, Jóhann Gunnar o. fl. Alrangt er því hjá Eysteini (1980, bls. 49) að segja að "Hel" hljóti "að teljast fyrstu prósaljóðin á íslensku." Myndmálið er svo hefðbundið, að oft yrði það að kallast klisjur, t.d. í þessari klausu, þar sem hvert fyrirbæri er á sínum venjulega stað (bls. 110):
Heimtufrekar og gjálífar hispursmeyjar verða að píslarvottum og dýrlingum ástarinnar, launa illindi með þolinmæði og vanþakklæti með nýjum fórnum. Mannkynið úir eins og maurar á þessu þingi, í örbirgð og óhófi, baráttu og svíma, gáleysi og gleymsku. Hver einstaklingur eins og sandkorn á sjávarströnd og þó hver um sig möndull heimsins frá sínu sjónarmiði. En upp yfir þröngina blakta logarnir af viðleitni mannkynsins, logar lista og fórna, hugsana og bæna. Spekingar kafa ómæli rúms og tíma og feta sig eftir orsakakeðju tilverunnar, uns þá sundlar svo, að ekkert verður eftir nema mállaus undrun. Menn láta berast inn í nýja heima á vængjum lita og tóna. Menn leggja sjálfa sig sem brennifórn á altari ástar sinnar, en ef til vill kviknar yfir brenndum leifum þeirra ný stjarna einhvers staðar í djúpi næturblámans. Og menn falla fram á fótskör drottins sjálfs og fylla hjörtu sín með dýrð hans, svo þau ætla að springa-
Þótt fyrir komi frumlegra orðalag, þá fer ekki mikið fyrir því, né er langt gengið, einna lengst í þessari klausu, sem rúmar eina óvenjulega viðlíkingu (bls. 117):
Eg er á gangi niður með ánni. Það er gráleitur morgunn snemma vors. Pílviðirnir eru naktir og feysknir og teygja út angana í allar áttir eins og furðulegir broddgeltir. Eg er dapur og kaldur, finnst öll náttúran vera gaddar og múrar.
Þegar allt er saman lagt, sé ég ekki hvaða endurnýjun yrði til þessa verks rakin, enda nefnir Kadeckovà það ekki.
c2.3.4.Flugur Jóns Thoroddsen
Jón Thoroddsen yngri var uppi á árunum 1898-1924. Hann lét eftir sig eitt leikrit og lítið safn prósaljóða, Flugur, sem birtist árið 1922. Sveinn Skorri hefur rakið í mikilli grein um Jón og verk hans (1979, bls.134) að stofn bókarinnar sé frá 1916-17.
Flugurnar eru fjórtán, sumar fáeinar línur, aðrar 2-3 bls. í litlu broti. Auk þessa kvers birti Jón tvo texta svipaða, ári síðar (í tímaritinu Iðunni, teknir með í 2.útg. Flugna), "Pan" og "Sögubrot". Sveinn segir m.a. í tv. grein (bls.136-7):
Að inntaki eru prósaljóðin í Flugum af tvennum toga spunnin.
Annars vegar eru smámyndir úr ævi æskumanns, einatt lýstar gáska stúdentalífs, ellegar háði, og einstaka sinnum leikur um þær tvíræð birta fáránleika, skynjun hins afkára í hinu hversdagslega.
Hins vegar eru svo þau prósaljóð sem framar öðru einkennast af glímu við heimspekileg eða lífsskoðanaleg vandamál. [...]
Meðal smámyndanna hefur "Frost á Grímsstöðum" þá sérstöðu að fjalla ekki um konur og ástir. Í því bregður fyrir skemmtilegum fáránleika sem bendir í átt til þess absúrdisma er setti ekki síst mark á bókmenntir áratuganna eftir síðari heimsstyrjöldina.
Fáránleikinn birtist í innskotum sem stinga í stúf við hversdagslega frásögn. Slík innskot eru víða í Flugum, t.d. tilefnislaust stökk frá einu sviði til annars, vegna þess að tala er sameiginleg: "20 stiga frost á Grímsstöðum framleiðir 20 skáldsögur. Tímaritin verða fljótlesnari."
Fyrir 2. útgáfu Flugna (1986) er 10 bls. inngangur eftir Gísla Sigurðsson. Skiljanlega bætir hann ekki miklu við umfjöllun Sveins, en þótt Gísli fjalli einkum um efni ljóðanna og afstöðu, þá talar hann meira um framsetningu en Sveinn gerði, og segir meðal annars (bls 8):
Ljóðin í Flugum eru laus við alla mælgi. Þau snúast gjarnan aðeins um eina smámynd og oft er ekki nema helmingurinn sagður. Þetta stílbragð undirstrikar hið skoplega.
Sveinn Skorri sagði hinsvegar (bls.154):
Hinn ljóðræni prósastíll Flugna er upphafinn, spámannlegur og spakmælakenndur, en yfirleitt röklegur. Rökrétt yfirbragð ljóðanna stendur næsta fjarri margslungnu og torráðnu mynd- og táknmáli er mjög hefur einkennt nútímalega ljóðlist.
Þessi lýsing á best við um síðustu textana, "Perlan, Promeþevs, Vita nuova, Tómas", sem eru dæmisögukenndir, svo sem oft var um prósaljóð, t.d. Jakobs Smára, Huldu, og Sigurðar Nordal. En þetta er raunar í ósamræmi við ritdóm sem Jón skrifaði um óprentað prósaljóð í des. 1917 - þ.e. töluvert eftir að hann er sjálfur farinn að semja slík verk. Hér kemur þá að vissu leyti fram hvaða stefnu hann vildi fylgja í prósaljóðum, a.m.k. hvað hann vildi forðast:
Ljóð í óbundnu máli. Algjörlega laust við höfuðgalla þessarar skáldskapartegundar: orðatildur, væmni, tilgerð og hugleiðingar. Bendir það á góðan smekk höf.[tekið eftir Sveini Skorra, bls. 117].
Í samræmi við þetta finnst mér framangreind lýsing Gísla eiga við um hinar fyrstu Flugur, sem einkennast af því, að flest eru ljóðin á næsta hversdagslegu máli, bæði að orðavali og orðaröð. Þau miðla tilfinningu fyrir að fjalla um hversdagsleg efni, þar sem er ást og afbrýði persóna sem eru nafnlausar skissur. En jafnan er eitthvað ankannalegt í þessum textum, eitthvert rof á röklegu samhengi. Þetta getur verið smellið, eins og þegar ástarsaga er sögð í örfáum orðum, sem öll eru venjulega höfð um sögubók:
KVENMA‹UR
Hún var formáli að ástarævisögum manna.
Hún var innskotskafli.
Hún var kapítulaskipti.
Og nú er hún ástarævisaga mín. En það hefur gleymst að prenta orðin: Öll réttindi áskilin.
Þetta er svipað og "Hatturinn", afar einfaldur, stuttur texti, þar sem tvennt stingur í stúf við hversdagsleikann; talað er um hattinn með orðalagi sem ætti best við mann, og talað er um að "kveðja stúlkuna", eins og það væri langdregin athöfn, líkt og að kyssa hana:
HATTURINN
Eg fylgdi stúlkunni heim, og hún bjó bakdyramegin. Annað meira eða merkilegra var það nú ekki.
Verið þér sælir, og þakka yður kærlega fyrir fylgdina, sagði hún.
Sælar, sagði eg.
Hatturinn yðar!
Hann hefur gott af því, sagði eg, og hélt áfram að kveðja stúlkuna.
Af öðru tagi er:
ÁSTARSAGA
Ég er ung stúlka, sem dansa eftir veginum og syng. Þegar ég mæti honum, hætti ég og hlæ.
Hvers vegna hætti ég og hlæ?
Ég dansa eftir veginum og syng. Þegar ég mæti honum, hætti ég og hlæ.
Hvers vegna hættið þér að syngja?
Ég veit það ekki.
Hvers vegna hlæið þér?
Ég veit það ekki.
En ég veit það. Þér eigið gimstein, sem þér ætlið að gefa.
Ég dansa eftir veginum og syng. Áður en ég mæti honum, sný ég við og flýti mér. Hann nær mér og réttir fram hendurnar.
Gimsteinninn.
Ég skil yður ekki.
Þér elskið mig.
Hann tekur utan um mig og kyssir mig.
Hann tók utan um mig og kyssti mig.
---
Ég er gömul kona, sem geng eftir veginum og græt. Ég mæti honum aldrei oftar.
Hvers vegna geng ég eftir veginum og græt?
Ég á gimstein, sem ég get ekki gefið.
Hér ber mest á endurtekningum með svolitlum tilbrigðum. Nútíð verður þátíð, söngur snýst í grát. Endurtekningarnar hafa þau áhrif að gera atvikið viðvarandi, en einnig að hliðra myndinni, ef svo mætti segja, sýna hana frá breytilegu sjónarhorni. Einfaldleiki ljóðanna eða hversdagsleiki talar beint til lesenda um venjulegt líf þeirra, en jafnframt má það vekja þeim ókyrrð að oftast nær eru ljóðin brotakennd, jafnvel er einhver mótsögn í þeim. Þar á ég einkum við það, að hlutverkaskipan er hverful, mælandi ljóðanna umhverfist oft í viðmælanda sinn. Aftur og aftur er sama sígilda atvikið, stúlka og piltur mætast, áherslan er lögð á hið óræða, fólk skilur ekki sjálft sig. Þannig skynjar lesandinn að það er ástfangið. Svipuðu máli gegnir um eitt lengsta prósaljóðið, "Lauslæti". Það fjallar allt um ástamál, og skiptist í fjóra kafla, auðkennda með rómverskum tölum. En þetta eru tóm brot, einnig innan kaflanna, og ekki er ljóst samhengi milli þeirra. Einnig skiptir skyndilega um sjónarhorn, hér sem víðar í Flugum. Gott dæmi þess er í I, þar sem kettlingi er lýst með orðum sem gætu átt við kvenlegan þokka (fegurð, mýkt, silki). Mælandi varar kisa við hættum, sem eru reyndar mótsagnakenndar, oftast sitja kettir um rottur, en hér er því öfugt farið. Skyndilega snýst afstaða mælanda til kettlingsins við, hann bölvar kisa, því hann reyndist hættulegur mælanda. Það liggur því nærri að sjá kettlinginn sem táknmynd konu.
I
Það var fallegur kettlingur með silkiband um hálsinn. Hann hefur stolist út á götu, og þykist geta veitt mýs.
Varaðu þig, kisi. Rotturnar sitja um þig.
Bölvaður kettlingurinn. Eg varaði mig ekki á honum.
Í II koma nokkur brot um vaxandi ástaræsing mælanda, sem skynjar æsinginn sem fiðrildi væri. En þarna er stiklað á stóru, samhengið vantar, svo það verður ímyndunarafl lesenda að leggja til:
Eg kyssi þig. Eitthvað flýgur fram á varir mínar. Það er nakið og blygðunarlaust, æsandi og kitlandi, hamstola af fjöri og sigurkæti.
Það er ástarkvæði, og eg flyt þér það óorkt í löngum, heitum kossi.
Eg kem ekki kl. 8, því fiðrildið er flogið. Eg á enga óskrifaða sögu um hjónaefni í húsnæðisleit.
Sveinn Skorri tekur svo saman megineinkenni Flugna (bls.154-5):
Gildi Flugna fyrir síðari kynslóðir ljóðskálda á Íslandi felst fremur í hinu almenna fordæmi, er Jón gaf, en miklum áhrifum hans á einstaka höfunda. Þrír þættir virðast þar gildastir.
Jón verður fyrstur til að gefa út sérstaka bók prósaljóða á Íslandi.
Hann beitir vísunum framar öðrum stílbrögðum til að gefa ljóðum sínum möguleika til táknlegrar merkingar.
Loks verður Jón Thoroddsen einna fyrstur íslenskra höfunda til að tjá í ljóði þá lífsskynjun sem kennd hefur verið við firringu og þótt hefur setja djúpt mark á nútímalega ljóðlist.
Hvað fyrsta atriðið varðar, þá hefur vart vakið minni athygli lengri bálkur prósaljóða í Fornum ástum Sigurðar Nordal, eða þá bækur Tagore, sem fyrr birtust. Sérstaka rannsókn þyrfti til að dæma um 2. atriðið, tíðni vísana miðað við önnur skáld. En þriðja atriðið virðist hreinlega rangt, sbr. lýsingu Matthíasar V. Sæmundssonar (1986, bls. 40) á ljóðum Kristjáns fjallaskálds, sem ort voru hálfri öld á undan Flugum Jóns Thoroddsen:
fánýtis- eða tómhyggja er gildur þáttur í kvæðum Fjallaskáldsins [...] Í ljóðum sínum lýsir það manni, sem dæmdur er á marklausa heljargöngu, klofinn á milli draums og lífs, með óeirð í blóði, einn og engum þekktur.
Þetta sýnir best, hve fráleitt það er að telja módernismann birtast í þessari afstöðu. Andstætt Sveini Skorra finnst mér meira máli skipta, að flestar Flugur eru á hversdagslegu, einföldu máli, en stríða gegn röklegu samhengi, m.a. með mótsögnum. Og í því liggur módernismi þeirra, það sem hann er. Erfitt er að segja hvort þetta hefur haft áhrif á aðra höfunda, en vissulega birtast svipuð einkenni hjá öðrum skáldum skömmu síðar.
4. Jóhann Jónsson (1896-1932)
Til módernra ljóða frá fyrra hluta 20. aldar hefur löngum verið talinn "Söknuður" Jóhanns Jónssonar. Enda má skilja orð Jóhanns sjálfs á þá leið (sbr. Inga Boga 1991, bls. 25): "Þetta er fyrsta tilraun mín til að skrifa moderne Lyrik á íslensku". En "nútímaljóð" (Moderne Lyrik) þarf, eins og fyrr segir, ekki að merkja hið sama og módernismi. "Söknuður" birtist í Vöku eins og "Sorg", en ári síðar, 1928. Þar birtist einnig hið fagra kvæði Jóhanns Jónssonar; "Hvað er klukkan". En það er af sama tagi og "Bikarinn", sem áður var um rætt, skipast röklega um eina mynd með tilbrigðum. Nú má reyndar segja að röklegt samhengi ríki einnig í "Söknuði". Mælandi þess gengur um götu og heyrir þetta ögrandi ávarp sem ljóðið hefst á; "Hvar hafa dagar lífs þíns lit sínum glatað", en síðan segir frá viðbrögðum hans. Það er mjög áhrifaríkt að hefja ljóðið á þessari samviskuspurningu, sem slær þá lesendur og fær þá með í vangaveltur mælandans. Í ljóðinu ríkja andstæður milli ferskrar skynjunar annarsvegar, en sljóleika hversdagsins hinsvegar. Fersk skynjun, auðugt líf, er hér þrásinnis tengt við bernskuna, það er "eitthvað því líkt sem syngi vor sálaða móðir", það líkist svefnrofum og "á augnlok vor andar" -eins og móðir vekur ungbarn blíðlega. Einnig tengjast þessar andstæður gamalkunnum andstæðum jarðlífs og æðri veraldar, þetta augnablik ferskrar skynjunar er einsog "vængjablik svífandi engla/ í augum vaknandi barna", og hverfur um leið og þau vakna. Hér er hversdagslífinu mikið líkt við svefn, einnig í orðalaginu "svefngöngum vanans". Þessar myndir eru nokkuð sérkennilegar, og hafa sjálfsagt verið það enn frekar þegar ljóðið var ort, en nú er. Raunar er ekki alltaf ótvírætt við hvað er líkt. Dögum lífsins -og upphafsorðum kvæðisins- virðist líkt við laufblöð, ljóð eru eitthvað í blóðinu, þau þjóta milli drauma, sem má þá sjá líkt við líffæri, og ljóðin krókna loks eins og viðkvæmar lífverur. Að skynja, lifa til fulls, það undur er eins og lífvera, sem drukknar í hafi múgæðis og ærandi hversdagsleikans. Spunahljóð er alltaf sami tónninn, bókstaflega "mónótón", það lýsir því tómleikanum vel. Oftar er hugtökum líkt við hluti, hvort sem það er nú lík eða annað sem grafarar, sandfok eða e-ð þ.u.l. grófu; "hið liðna [...] grófu það ár eða eilífð". Aðrar líkingar eru svo slitnar að vart verða skynjaðar sem myndmál: "brunn [tilfinninga] í brjósti [...] í úrvinda hug[...] vor samviska sefur".
Fyrir utan myndmál kvæðisins er orðalag þess stundum sérkennilegt. Um hversdagslífið er haft orðalagið "augu vor eru haldin", sem merkir að blekkingar villi mönnum sýn um það sem þó er augljóst; "sjáandi sjá þeir ekki". Þetta er biblíulegt orðalag (Lúk. 24.16., allt frá þýðingu Odds Gottskálkssonar á Nýjatestamentinu, 1540). Stundum má orðalag kvæðisins virðast nokkuð upphafið, einkum vegna hátíðlegrar fleirtölu; "vér, vor". En það var alsiða í ljóðum á 3. áratugnum, einsog önnur orð með svipuðum upphafningarblæ í kvæðinu; "sefast, borið". Óvanalegra og upphafnara er: "með höndum halda". Miðað við ljóð frá þessum tíma er "Söknuður" á fremur algengu máli. En orðalagið er oft ferskt, svo sem hæfir umræðuefninu; dofinn dettur oss úr stirðnuðum limum, skilningi lostin (gert eftir orðalaginu: skelfingu lostin), heilaga blekking (hefur flestum þótt mótsagnakennt orðasamband), löggróinn. Líklegt er, að Jóhann hafi gert síðasta orðið.
Í miðpunkti kvæðisins er árangurslaus tilraun til að höndla augnablikið - "ó dvel!" Er nærtækt að sjá þetta sem vísun til hins fræga lokaatriðis Faust eftir Goethe, þegar Faust kallar til líðandi stundar: "Verweile doch, du bist so schön!" - enda hafði höfundurinn þá árum saman verið bókmenntastúdent í Þýskalandi.
Hvað varðar mjög breytilega hrynjandi kvæðisins, þá er ekki einungis línulengd mismunandi. Í fyrstu tveimur erindunum skiptast óreglulega á tvíliðir og þríliðir, stýfðar línur og forliðir koma og óreglulega. Þetta leiðir eðlilega til hægs lesturs sem ber keim af hiki og umhugsun, en frá og með síðari hluta 2. erindis, og í 5. og a.n.l. 4. erindi verður hrynjandi mun reglulegri í löngum og hátignarlegum línum, sem eru mestmegnis þríliðir. Þeim mun meira áberandi verða eftirfarandi stuttar línur með upphrópanir, enda standa þær yfirleitt í lok erindis[13].
Hvar hafa dagar lífs þíns . . .
Hvar hafa dagar lífs þíns lit sínum glatað,
Og ljóðin, er þutu um þitt blóð frá draumi til draums,
Hvar urðu þau veðrinu að bráð,
Ó barn, er þig hugðir
Borið með undursamleikans
Eiginn þrotlausan brunn þér í brjósti,
Hvar?
Við svofelld annarleg orð,
Sem einhver rödd lætur falla
á vorn veg - eða að því er virðist,
Vindurinn blæs gegnum strætin,
Dettur oss, svefngöngum vanans, oft drukklanga stund,
Dofinn úr stirðnuðum limum.
Og spunahljóð tómleikans lætur í eyrum vor lægra.
Og leiðindin virðast í úrvinda hug vorum sefast.
Og eitthvað, er svefnrofum líkist, á augnlok vor andar,
Vér áttum oss snöggvast til hálfs - og skilningi lostin
Hrópar í allsgáðri vitund
Vor sál:
Hvar!
Ó hvar; er glatað ei glatað?
Gildir ei einu um hið liðna,
Hvort grófu það ár eða eilífð?
Unn þú mér heldur um stund,
Að megi ég muna,
Minning, hrópandi rödd,
Ó dvel!
En æ, hver má þér með höndum halda,
Heilaga blekking!
-Sem vængjablik svífandi Engla
Í augum vaknandi barna,
Ertu hverful oss, hversdagsins þrælum,
Og óðar en sé oss það ljóst er undur þitt druknað
Í æði múgsins og glaumsins . . .
Svo höldum vér leið vorri áfram, hver sína villigötu,
Hver í sínu Eigin lífi, vegviltur, framandi maður.
Og augu vor eru haldin og hjörtu vor trufluð
Af hefð og löggrónum vana að ljúga sjálfan sig dauðan . . .
En þei, þei, þei . . svo djúpt er vor samviska sefur,
Oss sönglar þó allan þann dag
Við eirðarlaus eyrun,
Eitthvað þvílíkt, sem komið sé hausthljóð í vindinn,
Eitthvað þvílíkt, sem sýngi vor sálaða móðir
Úr sjáfarhljóðinu í fjarska.
Og eyðileik þrungið
Hvíslar vort hjarta
Hljótt út í bláinn:
Hvar?.. ó hvar?...
Eysteinn Þorvaldsson segir um kvæðið (1980, bls. 60):
Ótvíræð einkenni expressjónisma birtast í tilfinningalegri útmálun kvæðisins á veruleikanum. Hinar áköfu tilfinningar örvæntingar og tómleika brjótast fram í upphrópunum og stundum í harla sérkennilegum myndum, t.d. [í 4. erindi].
Upphrópanir eru oft áberandi í expressjónisma, en svo er vitaskuld víðar, nægir að nefna til dæmis Sigurð frá Arnarholti, Stefán frá Hvítadal og Davíð Stefánsson. En upphrópanirnar vinna hér með sérkennilegum myndum kvæðisins og líkingum, og fersku orðalagi kvæðisins. Allt dregur þetta að sér athygli lesandans á hverjum stað, og að því vinnur líka hrynjandin, allt ljóðið snýst um það að staldra við augnablikið.
Ef við nú berum "Söknuð" saman við ljóð sem áður var hér um fjallað, annarsvegar "Sorg", en hinsvegar "Í myrkrinu" eftir Gunnar Gunnarsson, þá virðist mér "Söknuður" ótvírætt standa nær því síðarnefnda að því leyti, að röklegt samhengi ríkir í báðum ljóðunum, og myndir "Saknaðar" verða ekki kallaðar sjálfstæðar eða sundurleitar. Orðalag "Saknaðar" er miklu ferskara en ljóðs Gunnars, sem er heldur klisjukennt. En ferskt orðalag er annað en módernismi, og ekki sker bragarháttur heldur úr, eins og áður segir, né heldur hugarástandið sem í ljóðunum birtist, að hér tali "framandi maður".
Ingi Bogi Bogason hefur fjallað m.a. um aldur þessa ljóðs, og leiðir rök að því (1991, bls. 25) að það sé "ort síðsumars eða um haust 1926." Hugsast gæti þó að Jóhann hafi unnið lengur að því, öllum heimildum ber saman um tímafrekt nostur hans við eigin verk, en ljóðið birtist semsagt á árinu 1928.
Í handritum Jóhanns (Lbs. 3897 4to) er í vélriti nokkuð á þriðja tug kvæða á þýsku. Sum þeirra eru dagsett, frá 25.2. 1921 til 29.11.'23. Það er merkilegt, að Jóhann hefur skv. þessu farið að yrkja á þýsku áður en hann fluttist til Þýskalands, en það var í okt. 1921. Öll eru kvæðin á lausum blöðum. Í þeim er talað um uppreisn og tilfinningaólgu, og mikið ber á upphrópunum. Þau ljóð eru öll óprentuð, enda fjarri því eins vel heppnuð og þau íslensk ljóð Jóhanns sem Halldór Laxness valdi til birtingar í ljóðasafni hans. Eitt ótímasett kvæði er athyglisvert í þessu sambandi:
Nächtliche Klage
Nacht - empfange meinen Schrei.
Alle Tage gehen vorbei,
keiner reisst mich in Empörung,
keiner schmettert mich entzwei. -
Nacht! Gebäre meine Tat!
Und verhülle jeden Pfad:-
Weglos zwischen Schlucht und Stämme
stell mich - aufgebrochen, grad.
Nacht - ich hörs: die Hölle heckt;
Riesig bin ich ausgestreckt,
o, ich könnte-
doch die Zeiten
drängen mich in Mühsamkeiten.
Nacht Nacht Nacht - ich habe Mut!
Nacht Nacht Nacht - ich habe Blut!
Aufzustossen! Hinzusterben! -
Ach - den Ruhm raubt Sklavenbrut[14].
Immer, immer brennt die Not:
Halbes Leben, halber Tod-
N a c h t!
- Da lächeln Wolf und Wurm;
Morgen stürzt aus allen Himmeln,
und
ich
rag
als Hungerturm
grausig Schweigsam in den Sturm -
N a c h t!
Við sjáum hér sömu hugleiðingar og í "Söknuði", um hálft líf og sljótt, þar sem dagarnir líða hjá, án þess að nokkuð grípi mælanda. Myndmálið er hér öllu kunnuglegra, mælandi er einn á ferð, í háska milli skógar og gjár, við honum brosa úlfur og ormur, tákn dauða og tortímingar. Upphrópanir og sterk orð miðla tilfinningagildinu, morguninn hrapar úr himnum yfir mælanda, sem gnæfir eins og turn hungurs í stormi, og ljóðið er að nokkru leyti grafískt, lokalínurnar taka nánast á sig mynd turns.
Enda þótt myndmál "Saknaðar" sé frumlegra en þetta, eins og áður segir, þá fer ekki milli mála, að þetta er í grundvallaratriðum kveðskapur af sama tagi. Því einnig í "Söknuði" er fyrst og fremst lýst tilfinningum, sagt frá. En við sáum, að módernisminn reis einmitt í andstöðu við slíkt. Í framhaldi af tilgreindum ummælum Jóhanns um kvæðið segir hann: "Modern er þessi Lyrik í þeim skilningi, að hún fjallar í eðli sínu frekar um almennt efni en einungis um privat mál." (Ingi Bogi 1991, bls. 25). Það er vissulega almennt einkenni á módernisma, svo sem Hugo Friedrich rekur, að skáld sé fremur að vinna úr möguleikum tungumáls og ímyndunar en að tjá sig persónulega[15] (bls.17). En það er einmitt svo almenns eðlis, að þetta er aðeins hægt að skilja sem stefnuyfirlýsingu Jóhanns með meginstraumi. Um expressjónismann hafa birst mörg og mikil safnrit á seinustu árum. Í einu þeirra er grein eftir Edgar Lohner, um expressjónisk ljóð. Hann rekur þar, að expressjónisminn hafi gripið marga tugi skálda á öðrum áratug 20. aldar. Sum hin bestu létust í upphafi hreyfingarinnar (Heym 1912, Trakl og Lichtenstein 1914). Þetta hafi orðið tískuhreyfing, og mikið af því sem kallað hefur verið expressjónísk ljóð, sé því heldur aurugur straumur, og meira klisjukenndar yfirlýsingar um skoðanir og tilfinningar en nýsköpun, þetta eigi því ekkert skylt við módernisma[16]. Mikið af þessu eru ákallsljóð, þrungin móð, og hefur verið kallað "O Mensch-poesie". Mér sýnist ótvírætt, að ljóð Jóhanns séu af þessu tagi, en þau eru vitaskuld ekkert verri fyrir það. Ég er þannig sammála því sem haft var eftir Eysteini Þorvaldssyni hér að framan. Í næsta kafla komum við að módernum ljóðum expressjónista.
Til samanburðar mætti að lokum líta á kvæði Davíðs Stefánssonar: "Með lestinni", sem birtist í Kvæði, 1922. Í upphafs- og lokaerindi eru slitróttar myndir, sem einkennast af hraða, þetta minnir á "Nächtliche Klage" Jóhanns, en fjarstæða væri að kalla þetta kvæði módernisma, það einkennist mest af hugleiðingum um óeðlilega misskiptingu heimsins gæða.
XI
Ys á stöðinni. Ys á stöðinni.
Öskur, köll og hróp.
Menn taka í flýti föggur sínar
og flykkjast út í hóp. -
Klefarnir fyllast... Kveðjur.
Menn kaupa í skyndi blað.
Einn... tveir... þrír...
og eimlestin rennur af stað.
Nú virðist nær að líta á þessa bókmenntaflokkun sem pólskiptingu en aðskilin hólf, en niðurstaða mín verður þó, að "Söknuður" verði ekki talinn að marki módernt verk, þótt það sé sérstætt.
5. Ljóð Halldórs Laxness
þau sem hér um ræðir, eru frá 3. áratug aldarinnar, en birtust sum ekki fyrr en í Kvæðakveri 1930 (hér kallað 1. gerð). Stundum voru ljóð áður prentuð í tímaritum, og er þá gengið út frá þeirri gerð, hafi hún síðar breyst, iðulega kemur sú gerð aftur í Kvæðakveri 1949 (hér kallað 2. gerð).
5.1.Unglingurinn í skóginum
Ljóðabók Halldórs, Kvæðakver, birtist fyrst 1930. Hún hófst á kvæðinu "Unglingurinn í skóginum". Um það sagði Halldór 1949 (í eftirmála 2. gerðar, bls. 141):
"Unglíngurinn í skóginum" er dýrasta kvæðið í bókinni, metið í krónum. Þetta litla kvæði var vetrarstarf mitt í Reykjavík 1924-25; ég orti það upp æ ofaní æ mánuðum saman. Meðfram var ég að hugsa um efnið í Vefarann mikla, og hafði einsett mér að fara til Sikileyar um vorið að setja saman þá bók. Til þeirrar skáldfarar bað ég alþíngi um fjárstyrk. Því var ekki illa tekið í fyrstu
- en svo birtist þetta kvæði, og það hafi segir hann að hafi orðið til þess að hann fékk ekki styrkinn. Ég hefi skrifað grein um þetta efni (í Skírni 1985), og niðurstaða mín varð sú, að þessi saga sé mjög ósennileg, og líklega mótuð af deilunum um "atómljóð" um miðja 20. öld. Sennilegast er, að Halldóri hafi verið neitað um styrkinn vegna þess að Alþingi skar þá óskaplega niður opinber útgjöld á öllum sviðum. Ekki verður séð að kvæðið hafi mætt neinni sérstakri andspyrnu þegar það birtist í Eimreiðinni vorið 1925. En það virðist Halldór þá hafa óttast, því fyrir kvæðinu fór þar stuttur formáli til réttlætingar (bls.70):
(Expressíónistiskum skáldskap er fremur ætlað að valda hughrifum fyrir hreims sakir og hljómrænnar notkunar orða en hins, að gefa einhverja eina rétta efnislausn. Expressíónistiskt kvæði getur brugðið upp fyrir áheyranda hinum fjarskyldustu viðhorfum í sömu andrá. Expressíónismus er hillingaleikur, eins og reyndar öll list, meir eða minna; hann skírskotar til ímyndunaraflsins, án þess þó, að skynsemi nokkurs manns þurfi að fara varhluta af því, sem hann hefur á boðstólum, og hver, sem sneyddur er gáfu til ímyndunar, gengur slyppur frá borði þar sem hann er annarsvegar. Expressíónisminn er í sjálfu sér eins gamall og listin, þótt nafnið sé eigi eldra en frá síðustu öld; hans hefur stundum gætt meir, stundum miður, í sögu listanna, en má heita þungamiðja allrar tískulistar, hvarvetna. Höf.)
Í þessum formála finnst mér einkum eftirtektarverð áhersla Halldórs á hughrif ljóðs á ímyndunarafl lesenda, fremur en einhlíta efnislausn, það sýnir hve meðvitaður hann er í módernri ljóðagerð sinni. Hér verður litið á þessa fyrstu gerð kvæðisins, en það hefur síðan birst í ýmsum gerðum. Vel fór á því að hefja Kvæðakver á því. Auk þess að vera áður þekkt, var ljóðið glæsilegur inngangur að módernustu ljóðum bókarinnar. Inngangur þeirra fremur en hluti, því það má kalla einskonar ferð frá vitrænum skilningi að skynjun, að því að dvelja við fegurð. Rammi ljóðsins er í röklegu samhengi; stúlku dreymir að hún sé stödd í skógi, eins og hún var ári fyrr, með stöllu sinni, en nú er hún ein. Þar hittir hún ungling klæddan laufskikkju, og hann reynir að tæla hana með orðskrúði. Þetta má minna á hið fræga ljóð Mallarmé; "L'après-midi d'un faune". Þar vaknar skógarpúki á Sikiley [!] og minnist þess, að hann hafði átt ástarfund með tveimur skógardísum - eða var það draumur? Efinn er þungamiðja ljóðsins, og einkennir myndmál þess, í því felst, að ímyndunaraflið hljóti að skapa lífsreynslu úr brotum, þarmeð er komið að hlutverki skáldskaparins. Það er ekki ólíklegt, að Halldór hafi haft ljóð Mallarmé í huga, en ekki sé ég nánari svip með ljóðunum en fyrrnefnda umgerð með þessar þrjár persónur í skógi, t.d. ekki það sem nú skal greina um form "Unglingsins í skóginum". Þar sem tal unglingsins er tælandi, er það þá einkum hljómríkt, rímauðugt, og myndríkt, en einnig samhengislítið, jafnvel óskiljanlegt á köflum:
Litla títa
litla hvíta mýrispýta,
lindargullið og flugan mín,
eg er kominn að sjá þig, sjá þig,
og heiti Máni af Skáni,
kominn frá Spáni
til að sjá þig,
spámáni frá Skáni,
skámáni frá Spáni,
frá Skámánaspáni,
og vil fá þig, fá þig.-
Losti og fegurð eru þungamiðja ljóðsins, því er það svo skynrænt, enda er það mestmegnis tal unglingsins, sem er persónugervingur náttúrunnar. Og því verður lýsing skógarins í munni hans yfirgengileg, mótsagnakenndar myndir reka hver aðra og sýna skóginn frá ólíkum hliðum: "morgunskógurinn drifinn dögg [...] miðaftanskógurinn [...] kvakandi kveldskógurinn [...] rökkurviðurinn reifður hvítum þokum [...] vorskógurinn". Myndaflaumurinn sýnir ástríðuna, og við bætist, hve altæk hún er, kemur guðs í stað:
angan guðlausra jarðdrauma,
himneskur losti,
heiðinnar moldar.
Orðalagið "himneskur losti" hefur flestum lesendum væntanlega þótt mótsagnakennt. Og við rununa um skóginn bætast ákvörðunarliðir sem gera þetta myndrænna - en síst auðskildara. Því hvað er "málþrastaharpan"? Fyrri liðurinn er væntanlega einskonar íslenskun á danska fuglsheitinu "måltrost", sem skv. Ordbog for det danske sprog merkir "sangdrossel", það er söngþröstur á íslensku. Þetta verður þá varla skilið öðru vísi en svo, að miðaftanskógurinn sé sem harpa, af því að hann ómi allur af klið söngþrasta. Fyrr í kvæðinu segir: "Svo tók að kvelda/ slakna strengir eólunnar" - þessi seinni lína varð síðar: "eólan dúrar", þ.e. vindharpan blundar (sbr. "Æolsharpe" í sömu orðabók). Það sýnir sig þá, að við nánari athugun verður flest eða allt skiljanlegt í þessu kvæði. En stundum er það nánast eins og skýringardæmi við framangreinda skilgreininu Friedrich á módernisma, hvernig sjálfstæð hreyfingarmynstur málsins og eftirsókn eftir hljómi geta orðið merkingu yfirsterkari í ljóði, því seinni liðurinn hér á eftir er eins og merkingarlítið bergmál af þeim fyrra:
En kliður dagsins
í kveldsins friði
eyddist
og niður lagsins
í eldsins iði
deyddist. -
Orðskrúðið verður enn meira sláandi en ella, vegna þess að hlutverkaskipan kynjanna er öfugt við það sem venjulegt var í bókmenntum, karlmaður er hér tælandi talsmaður unaðar. En stúlkan hafnar unglingnum, hann lýsir þá því, hvernig hann muni deyja með haustinu, og hún vaknar grátandi við það. Þegar þetta í kvæðislok tengist dauðanum í hringrás náttúrunnar, verður tónninn annar, miklu minna um rím og hrynjandin frjálslegri:
Eg er þúsundlitur haustskógarsymfónninn;
sjá, blöð mín falla,
þau falla til jarðar
og deyja,
troðin stígvélum fuglarans,
en haukarnir tylla sér á hvítar greinar.
Og hundar galdramannsins
snuðra í fölnuðum laufhaddi mínum.
Þá þótti mér eg fara að gráta, og þá vaknaði eg.
Enda þótt við vitum ekkert um t.d. fuglarann og galdramanninn, er ljóðið hvorki óröklegt né samhengislaust, þegar á heildina er litið. Myndmálið er röklega séð undirskipað heildarsamhenginu, en þó yfirgengilegt, í miðpunkti ljóðsins. Ljóðið er því eins og á mörkum módernismans.
Óskar Halldórsson taldi ljóðið surrealískt (bls. 69-70), með þeim rökum, að
túlkun drauma er einmitt surrealistisk aðferð. Loks er hin breytilega formgerð ljóðsins í anda surrealismans. Tjáningin var ekki til orðin formsins vegna, heldur skyldi formið gefa eftir samkvæmt þörfum hennar. Hér er bragurinn á sífelldri hreyfingu frá dýrri kveðandi til óbundinnar ræðu. Þegar á allt er litið er "Únglíngurinn í skóginum" eitt hið nýstárlegasta kvæði í langri ljóðsögu íslenskri.
Ofmælt þykir mér það, enda er það lítt rökstutt. Það sem segir um brag í næstsíðustu setningu er vissulega einkenni á fríljóðum, eins og við sáum, en ekki sérstaklega módernt, hvað þá surrealískt, og hitt er miklu almennara. Mér sýnist ljóðið ekki svo mótsagnakennt að það verði kennt við surrealisma.
5.2. Expressjónismi og surrealismi
En víkjum nú fyrst aftur að expressjónismanum. Áður var nefnt, að undir þessu tískuheiti fer margskonar kveðskapur, allt frá kvæðum sem setja skipulega fram yfirlýsingar um tilfinningaólgu, til módernra ljóða. Um þau síðarnefndu fer Lohner (bls. 118) eftir Hugo Friedrich í því, að segja, að þau verði ekki greind frá módernismanum í heild. Lohner víkur sérstaklega að Alfred Lichtenstein (bls. 122-3) sem dæmi þess expressjónisma, þar sem lengst var gengið í mállegri sköpun, þar sem persónulegt myndmál rís af ímyndunaraflinu. Lichtenstein féll í stríðsbyrjun 1914, aðeins hálfþrítugur að aldri. Í ljóði sem Lohner tilfærir sem dæmi, eru í tólf línum átta sjálfstæðar málsgreinar. Hver um sig er mynd sem stendur sér, jafngild hinum og ótengd þeim. En ekki nóg með það, heldur tengjast í setningu fyrirbæri sem eru ósamrýnanleg röklega; barnavagn öskrar, hundar bölva, hestur hrasar um konu. Mikið er hér gert að því að afskræma kunnugleg atriði. Ekki nægir að segja að skáld verði e.t.v. geðveikt, heldur þarf líka að taka fram að það sé þá ljóshært! Þvílík stílrof eru alla tíð áberandi í ljóðum Halldórs Laxness, og þótt minna máli skipti, þá er einnig sameiginlegt að nota mikið hefðbundna, mjög algenga bragarhætti.
Alfred Lichtenstein:
Die Dämmerung
Ein dicker Junge spielt mit einem Teich.
Der Wind hat sich in einem Baum gefangen
Der Himmel sieht verbummelt aus und bleich,
Als wäre ihm die Schminke ausgegangen.
Auf lange Krücken schief herabgebückt
Und schwatzend kriechen auf dem Feld zwei Lahme.
Ein blonder Dichter wird vielleicht verrückt.
Ein Pferdchen stolpert über eine Dame.
An einem Fenster klebt ein fetter Mann.
Ein Jüngling will ein weiches Weib besuchen.
Ein grauer Clown zieht sich die Stiefel an.
Ein Kinderwagen schreit und Hunde fluchen.
Þetta minnir þegar á það ljóð Kvæðakvers sem Halldór segir elst, ort haustið 1922, það er "Bráðum kemur betri tíð". Þar er raunar fátt nýstárlegt fyrr en síðasta línan kemur eins og skrattinn úr sauðarleggnum: "og kýrnar leika við kvurn sinn fíngur". Annars eru þau ljóð ósköp hversdagsleg sem Halldór birti á þessum árum, t.d. enn þrjú ljóð í Óðni 1924 (bls. 42), tvö þeirra komu fremst í 2. útgáfu Kvæðakvers (sjá einkum "Ég er brott frá þér bernska"). En þetta breytist með "Unglingurinn í skóginum", og vorið 1926 birti Halldór ljóð í Mbl. með þessu nýja móti, t.d. "Dögg" (23.5.). Það er lofsöngur til íslensks vors, og einkennist af heldur sundurlausri upptalningu; "tvævetlan karar nýgotunginn smáa [...] Kolviðarhóll er kunnur næturgestum,/ kaffið er drukkið þar á brotna stólnum[...] Guð lætur víðinn vaxa handa lömbum: /vegurinn austur líkt og amerísk saga!", Mikið er hert á þessu í Kvæðakveri 1930, þar sem ljóðið heitir "Vegurinn austur". Í stað síðasttalinnar línu kemur: "vegurinn austur líkt og kiljönsk saga!". Í stað: "Hvers ertu að bíða, hrafnaklukkan bláa" kemur annarlegri litrík persónugerving: "og döggvum ölvað dreymir grasið bláa".
Þegar litið er á þessi elstu ljóð Halldórs, þá virðist líklegt að hann hafi lært að yrkja af þýskum expressjónistum - þ.e. lært að yrkja frumlega, með stílrofum, á þann hátt sem varð svo einkennandi fyrir hann. Má þá minnast þess, að í árslok 1921, þegar hann var tvítugur, dvaldist hann lengi í Þýskalandi (Hallberg, Vefarinn I, bls.86-7 ). En nú er að huga að öðrum áhrifavaldi.
Halldór sagði í eftirmála 2. gerðar (1949, bls. 142-3), að fáein ljóðanna væru surrealísk:
André Breton birti stefnuskrá surrealismans 1924, ef ég man rétt. Ég var í upphafi snortinn af þessari stefnu, og má sjá þess glögg merki bæði í "Únglíngnum í skóginum" og Vefaranum mikla frá Kasmír. Ég svalg alt sem ég náði í eftir þá höfunda sem mörkuðu stefnuna, Appollinaire, Aragon, Soupault, Max Jacob (að vísu nokkru eldri) Bontempelli (hinn ítalska), að ógleymdum sterkasta liðsmanninum, James Joyce. Síðast en ekki síst dýrkaði maður hið fræðilega upphaf þessarar skáldskaparstefnu, Freud. Þó stefna þessi hafi í hreinni mynd sinni verið meira til jórturs en fylla, nokkurskonar spiritus concentratus, og vandhæf til neyslu óblönduð, þá hefur hún orðið slíkur snar þáttur og lífsskilyrði nútímabókmenta, að segja má að þeir höfundar og skáld vorrar kynslóðar sem ekki námu af henni alt sem numið varð þegar hún kom fram, séu dauðir menn.
Hér telur Halldór með ljóðabálkinn "Rhodymenia palmata", sem hann hafi slegið saman á útmánuðum 1926, en auk þess einkum fjögur ljóð, sem hann segist hafa ort vorið 1927; "Nótt á tjarnarbrúnni", "Vorkvæði", "Erfiljóð eftir stórskáld" og "Borodin". En hann bætir við: "Surrealismi í hreinni mynd er varla til frá minni hendi, nokkrir kaflar og einstakar setníngar í Vefaranum nálgast það helst, sömuleiðis ýmsar glefsur í kvæðunum."
Athyglisvert er, að í 1.gerð Kvæðakvers nefndi Halldór enga bókmenntastefnu, heldur sagði í formála þess (1930, bls.6):
Stundum hef ég verið stemmdur upp á dularfult orðaskvaldur eins og ljóst er af eftirmælum um stórskáld og kvæðinu um Borodin, og náttúrlega hefur slíkt hugarástand fullkominn rétt á að sníða sér sinn stakk, því það er eins vísindalegt í eðli sínu og hvert annað hugarástand. Þessi kvæði eru mönnum holl þegar þeir eru í hrifinni stemningu en kæra sig ekki um að hugsa, heldur njóta þess að láta orðin hoppa og hía út um borg og bí nokkurn veginn frjáls undan oki meiníngarinnar.
Líklegt virðist mér að þessum orðum ráði varfærni, líkt og í formála "Unglingsins" 1925, Halldór hafi viljað varast að fæla lesendur burt með framandlegu orði, svo sem "surrealismi", og hann reynir hér að réttlæta slíkan kveðskap. Þessi ótti við að menn taki illa nýjungum sést líka í viðtali við hann þegar hann kom heim um vorið 1926 (Mbl. 29. 4.), þá barst talið að "Rhodymenia palmata", sem
þótti nýstárlegt.
En Halldóri þótti það eigi nema eðlilegt að menn hjer úti á Íslandi gætu eigi felt sig við kvæðið, því það væri ort í anda hinnar nýju skáldskaparstefnu, sem kviknaði árið 1922 og nefnt er "surrealismi."
"Jeg veit hjer um bil alt um þessa stefnu", sagði Halldór, hefi lesið allar helstu bækur er um hana fjalla. Kvæðið er ort undir þeim áhrifum."
Eigi vildi Halldór með nokkru móti kannast við, að stefna þessi væri í anda hins svonefnda "Dada-isma", hinnar alkunnu listastefnu sem ruddi sjer til rúms meðan ófriðurinn stóð sem hæst í Miðevrópu. En myndir þær, sem gerðar voru í þeirri stefnu voru t.d. svipaðar því, sem hent væri blekflösku í vegg og bæri veggurinn þess eðlileg merki.
En hann hafði haft þá ánægju, að heyra erindi úr kvæði sínu "Rhodymenia palmata" á vörum farþega, jafnskjótt og hann stje á skipsfjöl í Leith, eftir 12 mánaða fjarveru frá löndum sínum.
(Hallberg: Vefarinnn II, bls.13)
Svo mikill ruglingur er á flugi um einkenni surrealisma, að ástæða virðist til að taka hér fram fáein meginatriði. Það er misskilningur að surrealísk list sé sköpuð í einhverju meðvitundarleysi, með ósjálfráðri skrift, með því að skrá drauma beint niður, með því að þylja í miðilsástandi; eða þá með því að láta tilviljun ráða, svo sem þegar hópur manna skrifaði hver sína línu í verki án þess að vita hvað hinir höfðu skrifað, o.s.frv. Hitt er rétt, að surrealistar iðkuðu allt þetta til að komast hjá klisjum og hjá því að fylgja hefðum ósjálfrátt; iðkuðu þetta til að virkja ímyndunarafl sitt. En útkoman varð hugarþjálfun eða í mesta lagi hráefni í listsköpun, en til hennar þarf auðvitað meðvitaða vinnu. Megineinkenni surrealískrar listar má telja það, sem helsti leiðtogi surrealista, André Breton, hélt mjög á lofti, og tók raunar eftir öðru skáldi, Pierre Reverdy, að skáldleg mynd yrði því máttugri, sem hún tengdi meiri andstæður saman. Því voru surrealistar einatt að vitna til klausu úr Söngvum Maldorors eftir Lautréamont (frá árinu 1869): "Fagurt eins og þegar saumavél og regnhlíf hittast af tilviljun á líkskurðarborði."
Nú má ljóst vera, að þessi samtenging andstæðna í mynd er af því tagi sem hér að framan var kallað meginatriði módernismans, þ.e. sundruð framsetning, órökleg og myndræn. Enda er það löngu orðið nokkuð almennt álit þeirra sem um módernismann hafa fjallað, að hann sé einn meginstraumur, sem einstakir straumar innan hans greinist ekki frá í meginatriðum. Orðið "surrealistar" merkir þá fyrst og fremst hreyfingu sem hélt reglulega fundi, og tók sameiginlega afstöðu til ýmissa mála. Sú hreyfing hófst í París upp úr 1920, en breiddist síðar út um lönd. Expressjónisminn var módernisminn á tilteknum stað og tíma, þ.e. fyrst og fremst í þýskumælandi löndum á 2. áratug 20. aldar. En er þá enginn munur á surrealískum verkum og expressjónískum? Það er erfitt um að tala, verk margra tuga skálda áratugum saman, og vitaskuld er mér þar margt ókunnugt. En ef litið er annarsvegar á ljóð nokkurra þeirra skálda sem nú teljast fremst expressjónista, t.d. Benn, Heym, van Hoddis, Lichtenstein, Stadler, Trakl; en hinsvegar á ljóð helstu surrealista; Breton, Eluard, Aragon[17] og Péret; þá eru mörkin vissulega óskýr, en samt sé ég afgerandi mun á þessu tvennu. Hann sést á ljóðinu sem hér var tilfært og Lohner vitnaði til; "Die Dämmerung", eftir Lichtenstein. Þar koma óvæntar líkingar og andstæður, t.d. "skríður líkvagn, mjúkur eins og ormur". En það fer ekki á milli mála, að frá upphafi til enda lýsir ljóðið ferð, og einstakar málsgreinar eru skiljanlegar. Ljóð surrealistanna hafa hinsvegar ekki slíkt samhengi, það liggur í mesta lagi í hugblæ ljóðsins. Vissulega eru til ljóð eftir expressjónista þar sem ekki er samhengi milli einstakra setninga. En hitt virðist sjaldgæft hjá þeim, sem er aftur á móti áberandi hjá fyrrnefndum surrealistum, og gætti þegar hjá Mallarmé, að innan setningar er ekki samhengi, þar stríðir eitt orð gegn öðru. Það er samkvæmt framangreindri stefnuyfirlýsingu Breton. Dæmi má taka úr fyrstu surrealísku bókinni[18], sem Breton samdi ásamt Philippe Soupault, vorið 1919, Segulsvið:
Dúfur biðstöðvarinnar, sem láta myrða farþegana, eru með blábryddað bréf í goggi.
#
Meðal margvíslegrar dýrðar reiðinnar horfi ég á hurð skella eins og lífsstykki blóms eða strokleður nemenda.
Í fyrri setningunni er blandað saman tveimur klausum, sem geta ekki tengst röklega. Önnur varðar farþega og biðstöðvar, hin bréfdúfur. Ofan á þetta bætist svo morð. Í þeirri seinni er talað um hugtak (reiði) eins og hlutlægt væri. Í stað þeirrar algengu líkingar að líkja konu við blóm, er talað um blóm eins og kona væri! Við bætist svo að viðlíkingarnar tvær eru ósamrýnanlegar sagnorðinu að skella.
Önnur kunn skáld í hópi surrealista, t.d. Desnos og Prévert, ganga ekki svo langt, og yfirleitt eru ljóð þeirra í samhengi frá upphafi til enda, skopstælingar og á annan hátt innlegg í baráttuna.
Surrealistar voru alhliða byltingarmenn, börðust gegn helstu stofnunum þjóðfélags síns á öllum sviðum. Í sumum verkum þeirra er þá áróður gegn hernum, kirkjunni, kjarnafjölskyldunni o.fl.þ.h. En fyrrnefnd höfuðskáld surrealismans litu svo á, að bókmenntaverk þeirra ættu að frelsa menn undan ríkjandi hugsunarhætti með því að vera þá frjáls undan honum sjálf, þar mættu engar rökræður vera, né skipuleg framsetning.
Hér verður kannað í ljóðum Halldórs, hvort þar megi aðgreina t.d. expressjónisma og surrealisma samkvæmt framantöldum greinarmun. Við sáum, að 1925 kallaði Halldór "Unglinginn í skóginum" expressjónískt verk, en 1949 kallaði hann það surrealískt.
5.3. Mótsagnarorð
Eitt megineinkenni ljóða Halldórs frá 1927, sem hér voru talin, virðist vera samtenging andstæðna, og þarafleiðandi samhengisleysi, enda þótt ljóðin fullnægi yfirleitt hefðbundnu formi. Þau eru óskiljanleg á röklegan hátt, annaðhvort vegna þess að tengd eru orð sem ekki geta átt saman, eða þá að einstök orð eru óskiljanleg, vegna þess að þau eru samsett úr liðum sem eiga ekki saman. Dæmi þess síðartalda má einkum finna í ljóðinu "Borodin", sem er ávarp til samnefndrar persónu. Hann er þar kallaður "sendimann Sovétstjórnar", og var erindreki Alþjóðasambands kommúnista í Indlandi og Kína á 3. áratugnum, líklega áberandi í dagblöðum þá. Þetta stutta ljóð (2 erindi, 14 línur) er allt ein mannlýsing í ávarpsformi, Borodin er hylltur, m.a. sem ættmaður spekimáls og (líklega) gott dæmi um fórnarlund alþýðunnar. En önnur atriði í þessari mannlýsingu eru torskildari:
Borodin
Þú græddir upp ljóðastraums gullmörk
með göllum á freraslóð,
og þeystir á magnaðri risareið
og ræddir um hverablóð
vígfimri varptólsmund.
Þú bítur hvern kalinn kvist
þú kemur til Búdapest,
borodin, Borodin, BORODIN,
þú sendimann Sovét-stjórnar,
þú sifjúngur spekimáls,
þú ímynd alþýðufórnar,
- alþýðan dafni frjáls!
BORODIN, Borodin, borodin
með band um háls.
Ef við nú reynum að rýna í þessi orð, þá væri risareið = vagn risa, eða risastór vagn - ekki ónýt kenning fyrir járnbrautarlest. Sú túlkun ætti ekki illa við hér, en er síður en svo ótvíræð. Skv. orðanna hljóðan er "gullmörk" = gullskógur, en gæti e.t.v. einnig merkt það sem á ensku nefnist "goldfield", þ.e. gullnámusvæði. Einhverjum kynni að detta í hug að hverablóð sé kenning fyrir hveravatn. En hví væri hér haft svo hátíðlegt orðalag um það? Í kvæðinu er ekki sjáanleg nein ástæða, svo sem áætlanir um hitaveitu, enda væri slíkt tal fjarstæða hér. Ekki er gott að vita hvað varptól er, né hversvegna mund (þ.e. hönd) er kennd til þess. Spjót voru löngu aflögð, en þetta gæti átt við um skammbyssu, sem vissulega er tól sem varpar (kúlum). Þetta mætti skilja svo, að "varptólsmund" einkenni mikla skyttu, sem að sönnu mætti líka kallast vígfim, en þá vaknar spurningin: hvernig er hægt að ræða með hendi? Skjóta eða skrifa ritgerð? Og hvernig á að ræða hverablóð vígfimri byssuhendi? Þarna má sjá viss hugrenningatengsl: blóð, vígfimri [...] mund, en eftir alla áreynsluna fær lesandi ekki botn í þetta. Það er einsog í öðru kvæði (bls.39), brum er vaxtarbroddur á trjám, og því virðist orðið blæjubrum með öllu óskiljanlegt; "himindís í blæubrumi". Þessi orð rúma ekki endilega öll mótsagnir, en eru samsett með því móti, að útkoman er vart skiljanleg.
Dæmi um samhengisleysi innan setningar eru í upphafi fyrrgreinds erindis. Á að skilja þetta svo, að gallar séu notaðir til að græða upp land? Það virðist fráleitt, þótt orðalagið sé ankannalegt ef merkingin er að græða upp gallað land. Hér mætti sjá merkingu undirniðri, ef við veljum úr orðin: -Þú græddir upp mörk á freraslóð-. Bætum svo ákvörðunarliðunum við; "gull ljóða-straums" gæti merkt þau ljóð sem best þykja samkvæmt ríkjandi hefð, eða þeirri hefð sem mikið er ort eftir. Það sem samkvæmt því viðhorfi telst vera gallar, gæti andstæðingum hefðarinnar þótt vera nýsköpun sem líkja mætti við landgræðslu, skógrækt á freraslóð. En allt orkar þetta tvímælis, svo ekki sé meira sagt, og engum sögum veit ég fara af ljóðagerð Borodins, hvað þá nýsköpun á því sviði, fjarstæða að leiða hér huga að slíku.
Í framhaldi eru setningar sem unnt er að ráða í með góðum vilja; "Þú bítur hvern kalinn kvist [...] Borodin með band um háls". Það fyrra gæti átt vel við byltingarmann, "fúnar stoðir burtu vér brjótum", o.s.frv., ef ekki væri orði "bítur", sem greinilega á best við grasbíta. Hið síðara gæti merkt: leiðitamur, eða þá að hann eigi á hættu að verða hengdur, en sé farið út í slíkar skýringar, þá er í rauninni lagt á lesendur að yrkja ljóðið, þ.e. fá meiningu í það. Sérkennilegt er hvernig kvæðið er gætt hrynjandi; bæði 8. l. og 13. l. eru bara þrítekning á nafni hins ávarpaða. En í 8. l. stækkar letrið hverju sinni, það snýst svo við í næstsíðustu línu, minnkar stöðugt.
Í "Rhodymenia palmata" segir (í V.) að stúlka sé "vafin grænum sólskinssaungvum", og í auga hennar sá mælandinn "drauma sphinxins geisla". Hér eru undirstrikuð orð sem geta ekki átt saman, en vissulega má skilja þetta sem líkingu, t.d. að sólskinssöngvar lagi sig að stúlkunni líkt og vafningsviður vefst upp að beinvöxnu tré eða súlu. Hitt getur enginn vitað, um hvað sfinxinn dreymi, þessa furðuveru úr grískum fornsögum, sem drap þá sem ekki gátu ráðið gátur hennar. Er með þessu e.t.v. gefið í skyn, að stúlkan sé háskaleg þeim sem ekki skilur hana? Það er nóg að leggja fram slíka spurningu til að sjá að henni verður ekki svarað út frá því sem í ljóðinu stendur.
Kvæðið "Nótt á Tjarnarbrúnni" hefst á upphöfnum tóni, og lesendur geta með góðum vilja skilið upphaf þess svo (í 2. gerð: "Í tjörninni vex borgin"), að þar segi, að tjörnin spegli vöxt borgarinnar, m.a. það, að turnum hennar fjölgi. En orðalagið verður skjótt óskiljanlegt. Því hvað er "draumur sefsins"? Með þessu orðalagi er sefið persónugert, og í skjálfta þess virðist mælandi sjá draum, þar sem óhlutlægt fyrirbæri (tímar yðar) birtist. Síðan koma orðasambönd með andstæðum, þar sem m.a. andleg fyrirbæri birtast í hlutlægum (undirstrikuð af E.Ó). Nú mun orðið "úthverfa" hafa tvær andstæðar merkingar. Sé það skilið sem "yfirborð grískra sjúkdómsnafna" gæti það merkt: hljómur orðanna, en "ranghverfa grískra sjúkdómsnafna" sé ég ekki að geti merkt neitt, og hvorugt yrði tengt hugtakinu "lofdýrð vor". Frá lungunum til nefsins fer loft, og ætti sú merking betur við ljóðmæli en merkingin barki, sem einnig tengir þau, en hvorttveggja virðist útilokað að tengja við heim vorn (1. gerð, bls.49):
Í tjörninni er borgin. Turnar yðar dafna,
tímar yðar skjálfa í draumum sefsins.
Heimur vor er ljóðdjásn frá lúngunum til nefsins.
Lofdýrð vor er úthverfa grískra sjúkdómsnafna.
Sál mín fagnar stjörnunni stóru,
sem starir neðan af ljóskerinu háa,
lík sem hattur á saklausri hóru,
lík sem hundstjarnan Venus hin bláa,
grunar leir í ginníng tjarnarbotnsins,
grunar bak við spegil ángist krossins:
á sælum vörum sorgarinnar
sofa turnar borgarinnar...
Hér er sorgin persónugerð í andstæðu sinni, sælu, og í þessum síðustu tveimur línum er önnur óskiljanleg mótsögn. Um hvað er yfirleitt sagt, að það sofi á vörum? Bros eða koss, eitthvað sem mælanda finnst að ætti að fara að birtast á vörunum, en er þar ekki enn. Hitt væri hefðbundið, að segja turna borgarinnar sofa í speglun tjarnarinnar. Hvort orðalagið um sig er kunnuglegt, og því má lesanda finnast, að hann ætti að skilja setningu þar sem þetta tvennt er fléttað saman. En það er ómögulegt. Þetta er dæmigert fyrir surrealismann, og ýmsar mótsagnir í ljóðum Halldórs eru í grennd við þetta, t.d. það í 7. línu, ekki síður í 2. gerð þessa kvæðis: "líkt og hattur á syndlausri hóru". Samkvæmt ríkjandi hugsunarhætti hlaut vændiskona að teljast syndug. Síðar í sama kvæði stendur mælandi "andspænis hinni ógurlegu ángist guðlegrar þrenningar", og þeir sem trúa á tilveru hennar, hljóta að telja hana fullkomlega hafna yfir svo mannlegar tilfinningar sem angist. Á svipaðan hátt hlýtur "almenna huldumær" að teljast mótsögn. "Hundastjarnan" er venjulegt form þess orðs sem Halldór skrifar hér "hundstjarnan", og það merkir ekki Venus, heldur Síríus. Ætla verður, að mörgum lesendum ljóðsins hafi verið það ljóst, og þá er þetta ein mótsögnin enn. Enn mætti telja: "heilaga kvensnift" ("Ontario", bls. 49), þar sem nafnorðið er niðrandi, og fáránlega lágkúrulegar lýsingar á guði verða mikið spaug. E.t.v. er hér verið að grínast með hin frægu orð Einars Kvaran: "Guð er allstaðar. Guð er líka í syndinni." En Halldór kveður (í "Sálmur", 1. gerð, bls.68):
Himneski Guð á hvítum sólskinsskóm
með hundrað þúsund eldspýtur á lofti,
- trallandi Guð í trjábarnanna róm,
tryllandi Guð í Nílfiskjarins hvofti!
(í 2. gerð, bls.53 eru hin dularfullu trjábörn horfin, og í staðinn komið alþekkt skordýr: "trallandi guð í trjásöngvunnar róm,/ tryllandi guð í víðum nílfiskhvofti!")
5.4. Langsóttar líkingar
birtast í fáeinum kvæðum sem öll eru frá því síðsumars 1926 til jafnlengdar 1927 (sbr. eftirmála Halldórs 1949, bls. 142-4). Þær tengjast nokkuð framantöldum mótsögnum í orðum og orðasamböndum. Enda eru líkingarnar þá stundum nýtæknilegar[19], eins og þegar sögumaður í "Nótt á tjarnarbrúnni" segist vera "samviskulaus einsog bifreiðaumferð í apríl meðan enn berast fréttir af skiptöpum fyrir Vesturlandi." Ekki eru líkingarnar í "Vorkvæði" af því tagi, en langsóttar eru þær, einkum í 2. gerð (bls.37):
Apríllinn fælist sem fleygur hestur
fnasandi í kálgörðum Hörpu.
Önd mín er frjáls eins og útlendur prestur
(Í 1. gerð, bls.56: "Apríllinn fnæsir sem fælinn hestur/ falinn í kálgörðum Hörpu.") Væntanlega má skilja hið fyrsta sem skáldfákinn Pegasus, og er líkingin langsótt um apríl, en hitt virðist alveg út í hött. Það er umdeilanlegt hvort prestar séu frjálsari en aðrir menn, en engin leið að taka það alvarlega, að útlendir prestar séu almennt öðrum frjálsari. Ámóta persónulegt og langsótt er það að í öðru ljóði er þytur í sefi skynjaður sem munkasöngur eftir rollum (þ.e.handritsvafningum). 2. gerð er myndrænni, þar sem virndar eru sýndir að verki á sefinu, og notað um það fornyrði dýja = hrista. "Sálmur" 1. gerð, bls. 67):
Vonlaus og döpur voru sefsins ljóð,
veik eins og tónn í ambrósiskum rollum.
(í 2. gerð, bls. 50):
Í sefi dúðu vindar vonlaus ljóð,
sem veikan ambrósiskan saung af rollum.
Í sama kvæði segir, að vísu við Jesú, en ætti betur við um gríska guðinn Hermes (bls. 52):
Ég minnist skónna þinna fleygu björtu
(en í 1. gerð er þetta ekki tilkomið, þar stendur aðeins: "Ég minnist ennþá skónna þinna björtu!").
Allt virðist þetta út í hött eða annarlegt, á svipaðan hátt og orðasamböndin hér að framan. Á annan hátt langsótt verður það þegar andstæður lita ráða ferðinni, svo sem áður var nefnt; "Og döggvum ölvað dreymir grasið bláa", og ("Í áfánga", bls.58):
Dagleið mín var sem draumur svartrar konu
og drifin spor mín líkum hvítra tára.
einnig í "X. Stanza antica", bls. 43, lokaljóði "Úr týndum kvæðum" (í 2. gerð, bls. 31, er þetta sjálfstætt kvæði undir titlinum: "Tvær ferskeytlur og viðlag"):
Þú hefur séð, að regnið rauða
er runnið í hvítan sjó.
[...]
Viltu yfir vaka
vinar þíns ljóði
líkt og lítil staka?
Hann er sár og sveittur
svartur af storknu blóði.
Fyrir utan litaandstæður er rökleg hugsun einnig sniðgengin með orðalaginu: "Vilt þú vaka eins og lítil staka?" Það er ekki unnt að tilgreina til hvers þetta annarlega orðalag gæti vísað, og enn flækist það; að vaka eins og staka yfir ljóði"! En svona sérkennilegt orðalag vekur ímyndunarafl lesenda. Svipuð er aðferðin í
Erfiljóð eftir stórskáld.
Hjá marmaranum í myrkraskoti
hér mókir húsvilt barn,
- knapinn að heiman með kross í hendi
kórónulaus í skímu Glerár-eldsins,
mannsandans draumur, ríki fjöru og flóðs,
sem Faraós skuggi í dýrðarsloti kveldsins.
Himindís í blæjubrumi
brosir dátt er tekur að nátta,
en sængurklæði sín hefur feingið
Shakespeares öld á bak við tjöldin.
Lýsir eins og logi í gosi
landkönnuður Furðustranda
Suður á land mun sálin venda
sólarmegin í lífsins skóla.
Mól hann gott og vegsemd votta
vökuorðum hingað norður
sólnaflotar, svo að gráta
saungvabaldar og spilla kvöldum
Haldið gat til arinelda
andans frú, er nefnist Trúa.
Áheyrendur úti á ströndum
yglibrýndir kvæði venda.
..............................
Þetta stórskáld gæti verið Halldór sjálfur, á eilífum ferðalögum sínum á þessum tímum gæti hann hafa séð sig sem "húsvilt barn" og "knapinn að heiman með kross í hendi", jafnvel í 2. erindi: "landkönnuður furðustranda", sem "Lýsir eins og logi í gosi". Væntanlega eiga þá við um hann orð 3. erindis: "Mól hann gott", rétt eins og í Eddukvæðinu "Gróttasöng" segir frá því að kvörn mól gull. Nútímamynd sagnarinnar er "malaði" í þátíð, en það er einnig óvirðulegt orðalag um óhóflegt málæði. En ekki aðeins ber sólin vegsemd hans norður til ættlandsins, heldur heilir sólnaflotar. Það er ekki nema von að "saungvabaldar" - mannkenning fyrir skáld, e.t.v. keppinauta stórskáldsins - fari að gráta (af öfund? eða hrifningu?), og spilli þannig kvöldskemmtun lýða við arinelda, enda þótt þar sé trúin, nátengd andanum. Öll er þessi túlkun í meira lagi óvís, en vel ætti spá síðustu tveggja línanna við um þetta kvæði. Ástæðan fyrir þeirri væntanlegu yglibrún lesenda er sú, að mjög er óljóst við hvað kann að vera átt með orðasamböndum svo sem "mannsandans draumur", "í skímu Glerár-eldsins", og eins og áður segir, "Himindís í blæubrumi". Vissulega mun "ríki fjöru og flóðs" vera strönd, og "í dýrðarsloti kveldsins" merkir í þessu sambandi væntanlega fagurt sólarlag, en hvað kemur það þessu máli við? Hvað er Faraós skuggi að gera þar? Þegar sagt er að >öld Shakespeares hafi fengið sængurklæði sín<, geta lesendur ályktað að það merki að hennar tími sé liðinn. Það væru þó undarlega lítil tíðindi í svo sérkennilegu orðalagi, og hversvegna gerðist það "bak við tjöldin"? Vegna rímsins?
Í þessu ljóði má sjá undiröldu í orðalaginu, mörg orðanna vekja sérstök hugrenningatengsl. Í 1. erindi varða þau konungdæmi, jafnvel að réttborinn ríkisarfi hafi ekki náð ríki sínu, enda tengist það talinu um Shakespeare, minnir á Hamlet: "Hjá marmaranum í myrkraskoti/ hér mókir húsvillt barn/ kórónulaus [...] mannsandans draumur, ríki [...] sem Faraós skuggi í dýrðarsloti." Þetta má tengja titlinum þannig, að stórskáldið hafi ekki enn fengið þá viðurkenningu sem því ber. Í 2. erindi má sjá lostafengnari undiröldu: "[...]dís í blæu [...]/ brosir dátt er tekur að nátta/ sængurklæði sín hefur fengið/ [...] á bak við tjöldin." Ekki sé ég neitt þvílíkt í seinni hluta kvæðisins, og eins og áður segir, þegar ákvörðunarliðirnir bætast við þetta, verður útkoman óskiljanleg. Og það sem mestu skiptir, ekki verður séð, að þessi hugrenningatengsl leiði til einhvers, að hinir ýmsu liðir kvæðisins falli saman í eina samþætta heild - fyrir utan sameiginlega aðferð, í þessu tilfelli mótsagnir settar fram í myndum. Vissulega er mestallt ljóðið sett fram sem mannlýsing á einhvern hátt, eins og "Borodin", það felst líka í titlum ljóðanna, en einstök atriði þeirra mannlýsinga eru óskiljanleg, heildarmyndin þá líka, nema hvað greinilega er hún í báðum tilvikum mikilfengleg. En hversvegna skyldi þá þetta ljóð Halldórs fremur teljast módernismi en t.d. "Fútúrískar kveldstemningar" Þórbergs, þar sem sundurlaus atriði voru heldur ekki samþætt í heild? Vegna þess að það er skopstæling, en þetta ljóð er sjálfstætt, þó svo að það hafi ekki neina endanlega merkingu, heldur megi fremur kallast net til að veiða lesendur. Því mér virðist, að það sé meginatriði þessara kvæða Halldórs, að virkja lesendur í að finna þeim merkingu. Einmitt í því skyni er hefðbundið form virkt. Auk hefðbundins orðalags ljóða er hér stuðlun, og nokkuð reglubundin hrynjandi og rím í fyrsta erindi, en síðan eru tvö erindi hrynhenda, það er hinn hátíðlegasti dróttkvæður háttur. Lesendur þeir sem þekkja hann fyrir, eru vanir því að eiga erfitt með að finna þráðinn í dróttkvæðum, og leggja sig þá væntanlega fram um það einnig hér. En það er ekki vinnandi vegur, hér er lögð á þá ný tegund lestrar. Þannig stranda lesendur í undarlegum orðum og orðasamböndum, og reyna að spá í innviði þeirra.
Ekki sjást merki fornkvæða í skáldskap Halldórs á þessum árum, og virðist því líklegt, að hann hafi þá einkum þekkt hrynhendur af fyrrnefndum skopstælingum Þórbergs Þórðarsonar, "Fútúrískar kveldstemningar" og "Hallbjarnardrápa". Hugsanlega er Halldór að vitna til þeirra, einkum þeirrar fyrrnefndu, en þá herðir Halldór mikið á óskiljanleikanum. Ekki verður hér gripið á orðalagslíkingum.
Hugum nú að heildarsamhengi í öðrum ljóðum.
5.5. Rhodymenia palmata
Hér er farið eftir frumprentun (í Lesbók Mbl.4.4.1926), enda var hún næstum orðrétt upp tekin í seinni útgáfu Kvæðakvers, og mér virðist hún töluvert róttækari ljóðasmíð en sú stytta gerð, sem birtist í útgáfunni 1930. Þar var sleppt ljóðlínum með ítölskum orðum, auk miðhluta II; einnig ljóðunum VIII og X, sem eins og áður segir varð sjálfstætt ljóð í 2. gerð. Í eftirmála hennar (bls.143) segir höfundur það vera frá sama tímabili "en standa sér." Í 1. gerð stóð það líka undir fyrirsögninni "stanza antica", sem Halldór sagðist 1949 (bls.142) hafa notað (um ljóðið "Tveir fuglar") "til að leggja áherslu á þann greinarmun sem ég vildi gera á því og surrealistiskum kvæðum, en þau ein þóttu mér verðskulda skáldskaparnafn um þær mundir".
Breytilegar gerðir ljóðabálksins mætti hugsanlega skýra með því að hann sé nokkuð tilviljunarkennd syrpa, sbr. orð Halldórs 1949 (bls. 142, í frh. af því sem hann sagði um surrealismann):
Kvæðum þeim sem ég orti um sama leyti og ég samdi Vefarann sló ég saman í eina lángloku á útmánuðum 1926 og kallaði Rhodymenia Palmata [...] Valdi ég syrpunni þetta nafn vegna formleysis og óreglu jurtarinnar sem nafnið ber, svo og vegna þess bragðs af seltu, sætu og joði sem er að jurtinni einsog kvæðinu.[!] Þennan jurtafræðilega titil strikaði ég út eftir mikla umhugsun í Kvæðakveri 1930, en eftir að hafa hugsað málið í nítján ár í viðbót geri ég hann nú aftur að fyrirsögn kvæðisins.
Nú var jurtin alþekkt á Íslandi undir nafninu söl[20] en Halldóri hefur þótt þurfa annarlegra nafn, nema 1930, en þá hét bálkurinn: "Úr týndum kvæðum". Undirfyrirsagnir benda einnig til að þarna sé steypt saman a.m.k. tveimur eða þremur kvæðaheildum. Fyrst væri I - IV: "I (Aftan á nafnspjald), II [...] (Miðvísa), III (Niðurlag), IV. (Undirskrift)". Annar bálkur væri þá V - IX; "V (Upphaf), VI (Yfirlit yfir ný kvæði og gömul), VII (Framhald), VIII (Niðurlag næst), IX (Ennniðurlag)". Loks er þá "X (Upphaf á nýu kvæði)". En hvað sem uppruna bálksins líður, þá er það í stíl við annað samhengisleysi hans og fleiri ljóða hér, að hafa millifyrirsögnina "Upphaf" á eftir "Niðurlag". Og á fleiri vegu verða millifyrirsagnirnar virkar í fáránleikanum. Flestar eru raunar hlutlausar, en sú fyrsta hæfir rómantísku upphafi ljóðabálksins. Og þótt fyrirsagnirnar "VIII (Niðurlag næst)" og "IX Ennniðurlag" skýrist af því að áður er komið "Niðurlag", þá eru þessar fyrirsagnir ögrandi óröklegar. Ennfremur er "Yfirlit yfir ný kvæði og gömul" (VI) einkennilegt sem fyrirsögn ljóðs í bálki. "II. Einsöngur með þremur harmonikum" og "Blandað kór gervimanna (marionettes)" er framandlegra, þeirri síðarnefndu fylgir: "(recitativo)". Hallberg segir (Vefarinn II, 146) að þessar fyrirsagnir auk breytilegrar hrynjandi "gefa ef til vill ástæðu til að kalla Rhodymenia palmata hóflegan surrealisma."
Óskar Halldórsson segir (bls.70-71), að í þessum bálki fjalli skáldið
um tengsl sín við konuna annarsvegar, en guð hinsvegar. Þar verður uppi togstreita, áþekk þeirri, sem ríkir í Vefaranum, enda eru kvæðin ort um sama leyti og hann var saminn. Þar og í fleiri ljóðum er ort um skilnað elskenda í léttum og gáskafullum tóni, sem stingur mjög í stúf við hefðbundinn ástakveðskap.
Þetta er satt og rétt, einkum um styttu gerðina sem birtist 1930, en hin er sundurleitari. Og nær væri að tala um efnistök en efnisval, því stílrof virðist megineinkenni bálksins. Auk tals um ástamál og guð er þrívegis eitthvað fornsagnalegt (III, VIII og X) auk hátíðlegs, jafnvel belgingslegs tals, sem ekki verður tengt við neitt sérstakt (miðhluti II). Margt er þetta kunnuglegt, t.d. hefst II á tilbrigði við húsgang ("Komdu og skoðaðu í kistuna mína"), en lýkur á "Miðvísu" (áður: "Recitativ"), sem er eins og skopstæling á þjóðhátíðarljóðum, líkt og t.d. Davíð Stefánsson orti síðar:
(Blandað kór gervimanna (marionnettes):
Hvílíkar myndir
og hvílíkar syndir
og hvílík blekking
og hvílík þekking
(Recitativ):
Hve djúpir voru þeir dalir.
En á traustari súlum standa tignari salir.
VI hefst tvívegis (1. og 3. l.) á hátíðlegum, þunglamalegum setningum, sú seinni gæti t.d. minnt á Einar Ben, en umhverfist svo í lágkúru (líkt og í "Nótt á Tjarnarbrúnni"):
VI (Yfirlit yfir ný kvæði og gömul).
Þjer vitið, að sumt er milli sveins og konu
betra en að eignast bláeyga sonu.
Því þegar hermd er kveðin yfir heimsbyggð alla
þá hlýtur grasið á jörðinni að falla.
Eigum við að unnast? Nei, valla!
Vorið líður. Í vestri bólstrar ský.
Er ekki vert að gefa gaum að því?
Í vetur heyrist aldrei sungið dirrindí.
- Voilá, ce que c'est que la vie!
Hér sjáum við fjölbreytilegar myndir íslenskrar menningar og samtíma, sem allar eru skotnar niður með stílrofum, m.a. með því að ríma við þær innskotssetningar á latínu, frönsku og ítölsku, svo sem hér að framan og eftirfarandi (rím auðkennt af E.Ó.):
sá jeg í auga þínu löngum
drauma sphinxins geisla í glæru rafi.
De profundis clamavi.
Má jeg þakka yður, mia cara
Miðjarðarhafið í kórallaþara
-og svo er rímað áfram með: ...svara,...vara, ...fara, líkt og í lokaerindinu, með sinn mótsagnakennda titil:
X. (Upphaf á nýju kvæði.)
Fyrir sunnan söl og þara
sje jeg hvíta örnu fara,
ber við dagsól blóðgan ara
- Buona sera mia cara!
Ekki sé ég neina stefnu í því hjá Halldóri, aðra en fyrrnefnda skrumskælingu íslensks menningararfs, að þetta síðasta erindi virðist vera ort upp úr ljóði Jónasar Hallgrímssonar; "Hornbjarg" í bálkinum "Annes og eyjar":
Yst á Hornströndum heitir
Hornbjarg og Kópatjörn;
Þeir vita það fyrir vestan,
þar verpir hvítur örn.
Um sumarnótt, er sveimar
sól yfir norðurslóð
og þoka sígur um sjóinn,
hann situr rauður sem blóð.
Og örninn lítur ekki
oná hið dimma haf,
og horfir í himinljómann.
Hafskipið sökkur í kaf.
Fleira í "Rhodymenia palmata" er tilkomumikið að sjá, en óskiljanlegt, af því að framhald vantar, t.d.: "Hver kældi heitt og heitti kalt /þá haugeldurinn brann?" (í VIII). Ennfremur eru sjálfsagðir hlutir; "Unga mær, þú ert annað en jeg. [...]Líkami þinn var aldrei líkami minn." (í VII), og klisjur, einkum úr ástarljóðum ; "Þú ert sem söngur í sefi" [...] (í I), og skopstælingar: "Geturðu ekki kvalist kona, kvalist vegna mín?" (viðbót 1930 og síðar). Við þvílíkt er með rími og stuðlun njörvað stílrof, lágkúra: Guð á að blessa litaða lokka stúlkunnar og ljá henni bómullarsokka, en vefja sál hennar inn í silki, og geyma hana helst í hylki (í I).
Venjan er að ríma saman orð til að draga fram einhver mikilvæg tengsl, en hér eru þau augljóslega engin. Rímið er eitt virkasta aflið í þessu ljóði til að tengja saman það sem á ekkert sameiginlegt. Af tagi hátíðleikans eru tvær fyrstu línur í III. (Niðurlag):
Vökru hleypa járngráir víkingar
vindum skygnda slóð.
En í næstu tveimur kemur stílrof með nýyrði rímsins vegna:
Einatt framdi jeg undirferli og svíkingar
ástin mín góð,
Hér erum við enn á sama sviði hernaðar og undirferlis, en í lokalínum erindisins er stokkið yfir á allt annað svið, bæði atriðin alveg út í hött, en samt tengd hinum með rími:
af því jeg kunni annarar gráðu líkingar
eins og magurt jóð.
Síðasta orðið er vitaskuld valið meðfram vegna ríms, en einnig vegna þess að einmitt jóð (reifabarn) kann örugglega ekki annarar gráðu líkingar. Þetta er því líkt og þegar erlend orð og setningar eru dregin inn í rímskemað.
Niðurstaðan af öllu þessu er sú, að svo sannarlega sé "Rhodymenia palmata" óregluleg, og teygi angana í allar áttir, reyndar er það helsta einkenni ljóðabálksins, að setja saman andstæður. En þetta er af tagi expressjónisma fremur en surrealisma, skv. þeim greinarmun sem gerður var hér að framan, samhengisleysið er milli erinda og málsgreina en ekki innan setningar.
5.6. Vorkvæði
Flestar breytingar frá fyrri útgáfu Kvæðakvers til hinnar seinni virðast mér mjög til bóta, herða á módernismanum. Undantekning frá því er e.t.v. ofannefnt kvæði, sem fengið hefur heitið "Apríllinn" 1949, og jafnframt var þá síðasti hlutinn sneiddur aftanaf því, og hlaut heitið "Tveir fuglar". Og á það ljóð vantar þá lokaerindið, sem var einskonar kúvending.
Í upphaflegri gerð er kvæðið 13 erindi, og grunnur þess er rómantískt ástarljóð, en síðan er brugðið út frá því á ýmsa lund.
Upphafserindið er þá rómantískar klisjur sem fara út í skopstælingu í 2. línu, með því að hafa ákveðinn greini á þrá, hún er þá eitthvað alþekkt. Einnig rýfur vertíðartalið hugblæinn (bls.55):
Dagurinn leingist og djúpin blána,
djúpin sem kalla á þrána.
Vetur líður. Vertíð lýkur.
Vorið bíður.
Í 2. erindi (sem áður var tilfært) er orðalagið róttækara í seinni gerð, og útkoman verður svo óskiljanleg, að hún er hreinlega dæmi um það sem þar stendur, að "önd mín er frjáls" ("Apríllinn fælist sem fleygur hestur/ fnasandi í kálgörðum Hörpu." Og eftir þetta erindi fer ljóðið út í prósa, enda er þá höfundur að segja frá vonum sínum vorið 1927, rétt áður en hann fór til Bandaríkjanna: "í voninni um herbergi með loftræstíngu fyrir einhleypan í Pueblo de Nuestra Senora la Reina de los Angeles de Porcioncula, Cal." Þetta hátignarlega heiti er í daglegu tali bara Los Angeles. En hér birtist annar aðalstrengur kvæðisins, höfundur talar um ferðbúnað sinn og rímar mjög við nafn kanadíska járnbrautarfélagsins C.P.R., sem hann ætlar að ferðast með. Því kveður hann ástmeyna, fyrst með rómantískum brag (bls.58):
Og hvernig ætti ég únga mær,
sem unni ég í gær
að vera áfram ástvin þinn,
únginn minn - ?
en brátt fer orðalagið út í ritgerðarbrag, nánar tiltekið eins og kommúnisti sé að skrifa um auðvaldskerfið (bls. 59):
Þér sjáið sjálf, að kossar yðar eru ekki
eilífir, enda þótt sannleikurinn kunni
einkum að búa í faðmi yðar; - og að
skoðanir yðar á stjórnmálum eru alls
ekki grundvallaðar á baráttunni milli
höfuðstóls og daglaunavinnu. ...
Hér lýkur kvæðinu í seinni gerð (bls.38, og þar er þetta sett upp sem prósi), en í fyrri gerð skiptir enn um stíl með næsta erindi, og verður nú kumpánlegt talmál:
Jæa, úr því þú vilt endilega hánga í mér,
hángdu þá í mér. Ég skal næla á þig
vængina og svo setjum við okkur strax
fram af Gróttutaungum og stefnum til
hafs til þess að prófa rómantíkina:
Enda þótt þessum tveimur "erindum" sé hér skipt í línur með hefðbundnum hætti, hafa þau hvorki reglubundna hrynjandi, rím, stuðla, né önnur kveðskapareinkenni. Þau einkenni koma hinsvegar öll í næsta þætti, sem ber sérstaka fyrirsögn innan sviga; "stanza antica" (forn bragur! Það birtist áður sjálfstætt í Mbl. 20.8.1926, undir heitinu: "Tveir fuglar"). Einnig orðalagið er gamallegt og rómantískt: "fjarlægðust ystu nöf/ svifu þeir veikum vængjum/ um vindum skekin höf.// Svifu þeir úngir ofar/ úthafsins þrúðga nið [...] Bylgjan er svaung í að svelgja/ hið síðsta vængtak mitt". Stílrof koma aftur með síðasta erindi[21] eins og áður segir, og það er þá haft á sérstakri opnu. Fyrst eru tvær línur með öðrum hætti:
Silfurbrúðkaup milli heims og helju.
Gullbrúðkaup í dauðastríðinu.
Flýgur brúðgumi og brúður
og bæði hugsa sitt:
Niður með rómantíkina!
Bylgjan er svaung í að svelgja rómantíkina.
Vissulega má segja að útkoman sé svipuð í báðum gerðum; miklar andstæður stíls, og einkum einskonar tvísöngur rómantískra klisja gegn prósaískum andstæðum. Því má þykja snarpara að hafa styttri gerðina. Þessi "tvísöngur" minnir á "Nótt á tjarnarbrúnni", einnig hitt, að setja andspænis guði hversdagslega sjálfslýsingu sögumanns, þar sígarettu í munnviki, hér að hann sé nýklipptur, með nýjan hatt og gulljaxl.
5.7. Nótt á Tjarnarbrúnni
Víkjum aftur að þessu ljóði. Stundum virðist vera í því eitthvert samhengi, því vikið er að tjörn og turnum í 1. línu 1. erindis, og svo aftur í lokum 2. erindis. Í 5. og 6. erindi er dvalist við læk. En samhengið er þá óljóst og draumkennt; ekki nóg með að turnarnir sofi á sælum vörum sorgarinnar, heldur grunar mann leir í ginning tjarnarbotnsins. Það virðist sjálfsagður hlutur á náttúrufræðilegu sviði, en er óljóst ef yfirfæra skal. Og ekki verður séð neitt samhengi milli setninga í þessu (2. erindi 2. gerðar, bls. 32) :
Sál mín fagnar stjörnunni stóru
sem starir neðanaf ljóskerinu háa
líkt og hattur á syndlausri hóru,
líkt og hundstjarnan Venus in bláa,
grunar leir í ginning tjarnarbotnsins,
grunar bakvið spegil ángist krossins:
[...]
Síðastgreindu línuna má skilja svo, sem sögumann gruni að hann búi yfir sektarkennd kristninnar undir sléttu og felldu yfirborði. En er þá ekki lesandi farinn að yrkja inn í ljóðið? Einn þáttur þess, 5.-6. erindi, er ávarp til þess sem undi barn "við ljúfan lækjarnið", og eru klisjur margar í stíl við þessa, orðalagið hátíðlegt, en því er jafnan svarað með lágkúru í næstu línu, t.d. (1.gerð, bls. 51-2):
Sjá, anda þinn þú hófst mót hárri sjón,
sem hrundi niður einsog lítið grjón,
Áður sagði í sama erindi:
Manstu ekki, barn, við ljúfan lækjakór
í litlum dal með veiðistaung þú sast,
og vildir sigra álsins undramátt?
Þú undir þæer við loftsins tíbrármál.
en í 6. erindi er þessi fortíð borin saman við nútímann, lið fyrir lið:
Veiðistaung þín er orðin ónýtt prjál,
urinn hver lækur þar, sem fyr þú sast.
Við útlent borð þú etur steiktan ál.
Ljóðið einkennist af miklum andstæðum í brag og orðfæri, allt frá ljóðahefð til lágkúru, þar er og prósi og upphafið trúartal. Hinsvegar er það einungis í fyrstu tveimur erindunum sem fyrir kemur óröklegt, óskiljanlegt orðalag. Þar verður helst gripið á því, að sögumaður speglar sig og borgina í tjörninni, og hugsar um inntak tilverunnar. Síðar í kvæðinu (í 6.erindi) minnist hann ástkonu, sem stefndi hátt, en varð fyrir vonbrigðum, einnig með hann. Hann er orðinn henni fráhverfur, enda er hann samviskulaus eins og nýjasta tækni. Þessvegna nötrar heilög þrenning í angist vegna vangetu sinnar andspænis honum, og hann segir, að einnig lesandinn búi yfir guðlegu afli, er spanni allar andstæður, loks snýr sögumaður faðirvorinu upp á heimsbyltinguna.
Það er því sjáanlegur þráður í ljóðinu þegar allt kemur til alls, maðurinn kemst til vitundar um mátt sinn og megin í gegnum það að hafna klisjum og viðteknum hugmyndum. Því fer vel á því, að ljóðið hefjist á óskiljanlegum atriðum, og því eru virkar andstæðurnar sem það spannar.
5.8. Önnur ljóð Halldórs
Það má taka saman, að ljóð Halldórs bera eindreginn svip af expressjónisma, fyrst 1922, en einkum frá 1925 að telja. Þá er um stílrof að ræða, einstök setning skýtur upphafna lýsingu niður í lágkúrugrín. Það er ekki bara að "kýrnar leika við kvurn sinn fíngur", Fljótsdalshérað hefur aldrei áður verið þérað, en er það nú, m.a. vegna rímsins. Mun róttækari módernismi er hinsvegar í þeim fjórum ljóðum sem Halldór orti vorið 1927, þegar hann var að búast til Ameríkuferðar. Aðdragandi þessa er a.n.l. í ljóðinu "Unglingurinn í skóginum", 1925, en einkum í "Rhodymenia palmata" frá 1925-6. En á því er meiri skopstælingarbragur en á hinum ljóðunum, og því virðist "Rhodymenia palmata" léttvægara, ósjálfstæðara, sbr. það sem hér var sagt um ljóð Þórbergs. Við sáum að kvæði Halldórs frá 1927; "Borodin", "Erfiljóð eftir stórskáld", "Nótt á tjarnarbrúnni" og "Vorkvæði" einkennast sérstaklega af mótsögnum, hvort sem það er innan eins orðs, setningar eða ljóðsins í heild. Jafnan er eitthvað kunnuglegt á ferð, svo lesendum má sýnast reynandi að fá botn í þetta. En það reynist yfirleitt ógerlegt. Þetta kemur mætavel heim við surrealisma í skilgreiningu og framkvæmd.
Eftir þetta surrealismaskeið, 1926-7, sækir skjótt aftur í fyrra horf, og kvæði Halldórs verða aftur í röklegu samhengi frá upphafi til enda, þótt víða séu í þeim stílrof. Þetta er þegar í "Holmens havn" frá vorinu 1927, og í "SS. Montclare", þar er þráðurinn sjálfslýsing mælandans, einsog víðar. Þetta afturhvarf gæti skýrt það að Halldór sníður skrítnustu angana af t.d. "Rhodymenia palmata" þegar hann setur það í Kvæðakver 1930.
Sum ljóð Kvæðakvers hafa verið ákaflega vinsæl, einkum til söngs. En það eru ekki hin surrealísku ljóð, heldur þau sem þrungin eru söknuði og þjóðerniskennd; t.d. "Hörpuljóð" og "Hallormsstaðaskógur". Mér þykir líklegt að þau hafi ekki síður höfðað til lesenda á 4. áratugnum, því þá var svona hugarfar mjög útbreitt, einkum þó eftir miðjan áratuginn. En jafnframt voru ljóðin nýstárleg, full af hálfkæringi og stílrofum, eins og áður segir. Þvílík stílrof urðu varanlegt einkenni á ljóðum Halldórs. Þannig hefst t.d. "Ontario" á skondnum smáatriðum í sjálfsmynd, en það sækir síðan um tómleika hversdagsins, í eirðarlausri leit að kjarna mannlífsins - það er enginn guð (1.gerð, bls. 45):
Eimlestin brunar oft með þreyttan mann
með átta tennur gulls og langa fíngur;
Abdullah reykir, ice-cream étur hann.
Er ekki sál hans skrýtinn vítahríngur?
Skarpari er myndin í 2. gerð (bls.48): "Eimlestin flytur einatt þreyttan mann/ meða átta tennur gulls og mjóa fíngur". Í kvæðinu um Stalín er "líbblegur litur í túni /og laukur í garði hans" (bls. 98), rétt eins og íslenskur bóndi væri. Og þannig er ævinlega eitthvað framandi í textunum, eitthvað sem stingur í stúf við umhverfið. Því finnst mér Óskar Halldórsson gera of mikið úr aðlögun Halldórs að íslenskri ljóðahefð í fyrrnefndri grein (bls.77-80). Vissulega yrkir Halldór -eftir útkomu Kvæðakvers 1930- mest í orðastað skáldsagnapersóna sinna, sem eru gagnteknar af gamalli ljóðahefð. Samt er alltaf eitthvert annarlegt orðalag í þessum ljóðum, það væri aldrei hægt að villast á þeim og þeim ótalmörgu ljóðum sem birst hafa eftir t.d. Magnús H. Magnússon, fyrirmynd Ólafs Kárasonar, eða menn sem margt eiga sameiginlegt með Steindóri Steinssyni, Bjarti í Sumarhúsum og öðrum skáldum í sögum Halldórs. Annarlegt málfar varð og áberandi einkenni á skáldsögum Halldórs, frá og með Sölku Völku, svo sem rakið er síðar í þessu riti. Það er sannarlega sláandi, að í hátíðaútgáfu af ljóðum Halldórs, sem birtist á áttræðisafmæli hans 1982, voru engin þau ljóð með höfð, sem hér hefur mest verið rætt um, en að vísu "Unglingurinn í skóginum". Surrealisminn virðist enn þykja ótækur, rúmlega hálfri öld eftir að Halldór bar hann hingað.
6. Jóhannes úr Kötlum
(1899-1972) var mikilvirkt ljóðskáld á öðrum og þriðja fjórðungi aldarinnar. Kvæði hans "Tröllið á glugganum" birtist í Rauðum pennum 1936, þar fjórar bls. Erindaskipan er mjög breytileg, einnig línulengd. Ekki er rím nema í tveimur stuttum erindum (ávarpi tröllsins), en stuðlun er regluleg (stundum að hætti eddukvæða, einn stuðull í línu).
Ljóðið einkennist af rofinni frásögn, þar fléttast saman ólíkir þræðir. Sá fyrsti er aðeins tvær línur í upphafi, þetta er viðkvæði sem endurtekið er hvað eftir annað, hér og þar í ljóðinu: talandinn ávarpar þjóð sína, sem dottar, mókir, sefur. Þetta er útskýrt samkvæmt þjóðtrúnni, einhver sækir að henni, þ.e. hér er fyrirboði um óvætti eða draug. En það er brýnt að þjóðin vakni, segir mælandi, sem kynnir sig sem barn er hjúfri sig að hjarta þessarar móður, þjóðarinnar. Í skarpri andstæðu við það birtist í næsta erindi ógnin - í fjarska, sem hljóð frá hesti í snjó, og persónugerðar andstæður svarts og hvíts:
"Það gnestur í sköflum, glamrar í mélum.
Geyst fer svarteyg nóttin
í hvítum, marrandi mjallarkufli, -"
Skyndilega kemur andstæða þessa 2. þáttar í þeim 3., þar er minnst nýhorfins sumars og í stíl við það málfar lýsir barnið "með bjartan lokk og blá augu" sjálfu sér, og heitir að sigra veturinn með söng. 4. þáttur tengir þessar andstæður með því að sýna víðtæka yfirlitsmynd íslenskrar sveitar á kyrri nótt með kyrrlátum, litlum ljósum; norðurljós flögra, fjarlægar stjörnur tindra, máni fitlar við silfruð ský, hið litla ljós logar í glugga. Allt tengist þetta með umsögninni: "hversu fagur er", og einnig "sá tónn sem titrar í hjartslætti barns þíns í vöggunni." Auk undirstrikuðu orðanna mætti telja í sama lágværa, kyrra stíl: "á friðstóli", "í húmbláu djúpinu", "við silfruð ský". En við gestakomuna í næsta erindi eyðileggst öll þessi mynd, drátt fyrir drátt. Holskeflur norðurljósanna hrynja, stjörnurnar hrapa, máninn bliknar, ljósið í glugganum slokknar.
Hér er dregið fram það sem er lítið og friðsælt. Það er í samræmi við það, að mikið er talað um barn í kvæðinu, auk fyrrtalins. Tröllið ber með sér blóð öreigabarnanna á Spáni, "sem nærðust á fiski úr þínum kalda, salta sjó", og ljóðinu lýkur á ákalli til þjóðarinnar, að bjarga barni sínu í vöggunni frá tröllinu, ella muni það aldrei framar skynja "angan blómsins", "ómstef fuglsins", "eygló er hneig að baki dumbrauðra fjalla". Áherslan er enn á hið veikbyggða, fíngerða og kyrrláta, líkt barninu. Andstæða þess er tröllið, fyrst í fjarlægð, síðan gestakoman, sem er einnig í stíl fyrri tíðar á Íslandi eða þjóðsagna, jafnvel má segja að orðavalið sýni sjónarhorn barns: "loðið, voðalegt andlit skælir sig [...] og skrækir".
Með þessu gerir Jóhannes ógn fasismans nærtæka og skynjanlega sem ógnarmynd þjóðtrúarinnar. Andstætt þessari tröllasögumynd er, að tröllið segir "Hér sé guð" og krossar sig, en sjálfsagt er það gert til að sýna tröllið sem fulltrúa hefðbundinna, ríkjandi viðhorfa. Og þar tengjast sundurleitir þræðir ljóðsins með því að tröllið talar um samtímapólitík, frá sjónarmiði fasista, og í hefðbundnu ljóðformi, með reglubundinni hrynjandi og rími! Eftir það verður ljóðið líka röklegt, skýrir samhengi hlutanna fyrir þjóðinni. Einstakar myndir eru vel valdar, "blóð öreigabarnanna" táknar auðvitað rauðvín, eina helstu vöru sem Íslendingar fluttu inn frá Spáni í stað saltfisksins, en vínið er hér skoðað sem hver önnur vara, er lýtur hagkerfi auðvaldsins, framleidd með arðráni.
Þetta ljóð er hér tekið til athugunar (-í breyttu formi frá riti mínu 1990 5.2.) vegna þess að í því er stokkið á milli andstæðna, ekki ólíkt og í "Sorg" Jóhanns Sigurjónssonar. Og úr því verða áhrifarík átök, en að öðru leyti verður ekki talað um módern einkenni. Málið er í alla staði röklegt, og myndmál kunnuglegt. Enda ríkir hér hvarvetna gamall hugmyndaheimur íslenskra þjóðsagna og ævintýra; um lítilmagnann sem þarf að varast óvættir. Og allir hinir sundurleitu þræðir ljóðsins tengjast í röklega heild, viðvörun til þjóðarinnar að varast fasismann. Þessi viðvörun er þaraðauki höfð á hefðbundnu máli, sem þjóðin gat skilið, jafnframt því sem það var skáldlegt.
Það er sérkennilegt í ljósi þessa, að einu viðbrögðin sem ég hefi séð við þessu ljóði á birtingartíma voru á þá leið, í umsögn eins verkalýðsleiðtoga kommúnista, Jóns Rafnssonar, um Rauða penna (1937, bls. 119), að þar skorti einkum
alþýðlegu baráttu- og hvatningarkvæðin. [...] Órímuð ljóð eins og t.d. "Tröllið á glugganum" o.fl. geta að vísu hrifið lesendur og máske náð viðurkenningu fjöldans með tíð og tíma, en ef íslensk ljóðagerð, með sitt rím, stuðla og höfuðstafi er látin þoka úr sæti sínu fyrir þeim, fer skáldið einförum, misskilur þjóð sína, enda misskilið af henni, og sáir í grýtta jörð.
Frjálst ljóðformið átti að einangra skáldið svona, þrátt fyrir að hefðin réði í flestu öðru. Jón kann að hafa sundurleita framsetningu einnig í huga, enda þótt hann nefni það ekki.
Eysteinn Þorvaldsson víkur að henni (bls.63-4), og kallar ljóðið furðulegan bastarð, en athyglisvert vegna frjáls formsins.
Það á sjálfsagt að vera í anda sósíalísks realisma, en rómantísk tjáning er skáldinu svo innborin að þessir tveir tjáningarmátar renna saman í ósamstæða blöndu, og hinn hrái áróður kvæðisins um ógnir fasismans verður harla einkennilegur í hinu rómantíska málskrúði.
Ég er þessu ósammála, eins og kom fram hér á undan, einmitt andstæður kvæðisins virðast mér áhrifaríkar. Og þetta veit ég Jóhannes lengst hafa gengið í átt að módernisma á fyrri hluta aldarinnar. Er það að sönnu ekki langt, og sú skýring blasir við, að þar sem ljóðin hafi umfram allt átt að hafa áhrif á almenning, hafi þau ekki mátt víkja langt frá viðteknum smekk hans. Fyrir utan baráttuhvatningar orti Jóhannes einkum innhverfa náttúrulýrik á þessum tíma, þar sem sálin er sýnd í sambandi við landið, þau ljóð fara eftir kunnuglegum leiðum.
[1]Sjá nánar grein mína "Bókmenntatúlkanir, í TMM 1989 .
[2]Sjá nánar um fletta rit mitt 1990, k. 4.3. 2. útgáfa Ljó›fórna var 700 eintök (sjá kápu), en fyrri útg. 500, skv. ritfregn í Eimrei›inni 1920, flau hafa flá væntanlega selst upp á 2-3 árum.
[3]A› sögn Gu›rúnar heitinnar Bjartmarsdóttur, sem anna›ist ljó›aúrval Huldu hjá Bókmenntastofnun. fiorgeir fiorgeirsson og Vilborg Dagbjartsdóttir bentu mér á "Gullsk‡". Prósaljó›i› "Haust" eftir Jóhann Jónsson er af sama tagi og verk Halldórs.
[4]au›kennt af höfundi. Annars er jafnan au›kennt af mér, nema anna› sé teki› fram.
[5]a› tillögu Helga Hálfanarsonar í greininni: "Loksins dautt" Lesbók Morgunbla›sins 3/3 1990, bls.3.
[6] Sjá Encyclopedia britannica undir "vers libre" og "free verse".
[7]Hér er ljó›i› prenta› eftir eiginhandriti Jóhanns, sem hefur a›eins fyrirsögnina: Til G. Benediktssonar. Ég fékk ljósrit af flví hjá Braga Kristjónssyni fornbókasala, í júlílok 1989, hann sag›i a› fla› hef›i fylgt bréfi Jóhanns frá 1908 til flessa Gu›mundar Benediktssonar - sem hef›i veri› sturla›ur - e.t.v. er flá flar kominn hinn ge›veiki vinur Jóhanns, sem Hannes Pétursson nefnir, a› Toldberg taldi ljó›i› vera ort um. Skv. Hannesi (bls.44) taldi Sigur›ur Nordal a› ljó›i› væri ort 1908-9. Eiginhandritinu l‡kur á línunum: Í svartnætti eilíf›arinnar vakir lífi› og grætur/ sól eftir sól o.s.fr. Hér eru kvæ›alok hinsvegar skv. frumprentun Vöku (endurpr. í J.S. Rit I, 240-241) sem mér flykir skáldlegri, enda líklegast a› Jóhann hafi sjálfur breytt kvæ›inu svo; flví rau›ur dreki er einnig í Opinberunarbók Jóhannesar (sbr. Hannes, bls.46). Í Vöku stendur: "vaka eitursnákar". Í 13. l. hdr. stendur "bylgjum lífsins", en hér er fylgt frumprentun, og ólíkt flykir mér fla› skáldlegra or›alag. Hér birtist sama flróun og í sí›asttöldu atri›i, frá sértæku huglei›ingaor›alagi til skáldlegra mynda.
[8] "Upp skalt á kjöl klífa,/ köld es sjávar drífa,/ kosta›u hug flinn her›a,/ hér muntu lífit ver›a./ Skafl beygjattu, skalli,/ flótt skúr á flik falli,/ ást haf›ir flú meyja,/ eitt sinn skal hverr deyja." í Sturlunga sögu I, bls. 438.
[9]Sjá nánar rit mitt 1990, bls.122.
[10] Friedrich segir m.a. um "die moderne Lyrik"(bls. 16): "Überall beobachten wir ihre Neigung, so weit wie möglich von der Vermittlung eindeutiger Gehalte fernzubleiben. Das Gedicht will vielmehr ein sich selbst genügendes, in der Bedeutung vielstrahliges Gebilde sein, bestehend aus einem Spannungsgeflecht von absoluten Kräften, die suggestiv auf vorrationale Schichten einwirken, aber auch die Geheimniszonen der Begriffe in Schwingung versetzen.
Jene dissonantische Spannung des modernen Gedichts äussert sich auch in anderer Hinsicht. So kontrastieren Züge archaischer, mystischer, okkulter Herkunft mit einer scharfen Intellektualität, einfache Aussageweise mit Kompliziertheit des Ausgesagten, sprachliche Rundung mit gehaltlicher Ungelöstheit, Präzision mit Absurdität, motivische Geringfügigkeit mit heftigster Stilbewegung. Das sind teilweise formale Spannungen, und oft nur als solche gemeint. Aber sie treten auch in den Gehalten auf.
Wenn das moderne Gedicht Wirklichkeiten berührt - der Dinge wie des Menschen -, so behandelt es sie nicht beschreibend und nicht mit der Wärme eines vertrauten Sehens und Fühlens. Es führt sie ins Unvertraute, verfremdet sie, deformiert sie." (bls. 16) [...] Zwar war dichterische Sprache schon immer unterschieden von der normalen Sprachfunktion, Mitteilung zu sein. Von einzelnen Fällen abgesehen - Dante etwa oder Góngora -, handelt es sich aber um einen massvollen, graduellen Unterschied. Plötzlich, in der zweiten Hälfte des 19. Jahrhunderts, wird daraus eine radikale Verschiedenheit zwischen üblicher und dichterischer Sprache, eine übermässige Spannung, die, im Verein mit den dunklen Gehalten, Verwirrung hervorruft. Die dichterische Sprache erhält den Charakter eines Experiments, dem Kombinationen entsteigen, die nicht vom Sinn geplant wurden, vielmehr den Sinn erst erzeugen. Das geläufige Wortmaterial tritt in ungewohnten Bedeutungen auf. Wörter die entlegenstem Spezialistentum entstammen, werden lyrisch elektrisiert. Die Syntax entgliedert sich oder schrumpft zu absichtsvoll primitiven Nominalaussagen zusammen. Die ältesten Mittel der Poesie, Vergleich und Metapher, werden in einer neuen Weise gehandhabt, die das natürliche Vergleichsglied umgeht und eine irreale Vereinigung des dinglich und logisch Unvereinbaren erzwingt. Wie in der modernen Malerei das autonom gewordene Farben- und Formengefüge alles Gegenständliche verschiebt oder völlig beseitigt, um nur sich selbst zu erfüllen, so kann in der Lyrik das autonome Bewegungsgefüge der Sprache, das Bedürfnis nach sinnfreien Klangfolgen und Intensitätskurven bewirken, dass das Gedicht überhaupt nicht mehr von seinen Aussageinhalten her zu verstehen ist. Denn sein eigentlicher Gehalt liegt in der Dramatik der äusseren wie inneren Formkräfte. Da ein derartiges Gedicht immerhin noch Sprache ist, aber Sprache ohne mitteilbaren Gegenstand, hat es die dissonantische Folge, dass es den, der es vernimmt, zugleich lockt und verstört." (bls. 17-18)
[11]"It is perhaps, then, characteristic that Modernist writers tend to suppress certain features of modern sensibility - some of its optimism in history, science, evolution and progressive reason - while choosing to release others. The sequence of Modernism, we have said, is a very various sequence running through different subversions of the realist impulse: Impressionism, Post-Impressionism, Cubism, Vorticism, Futurism, Expressionism, Dada and Surrealism. They are not all movements of the same kind and some are little more than coterie names; and writers tended to move in and out of them. But one feature that links the movements at the centre of sensibility we are discerning is that they tend to see history or human life not as a sequence, or history not as an evolving logic; art and the urgent now strike obliquely across. Modernist works frequently tend to be ordered, then, not on the sequence of historical time or the evolving sequence of character, from history or story, as in realism and naturalism; they tend to work spatially or through layers of conciousness, working towards a logic of metaphor or form. The symbol or image itself, whether romantic or classic, whether it be the translucent symbol with its epiphany beyond the veil, or the hard objective centre of energy, which is distilled from multiplicity, and impersonally and linguistically integrates it - helps to impose that synchronicity which is one of the staples of Modernist style. By such means can occur that compacting, that sense of generative distillation which can -to borrow Eliot's prase about compacting contemporeanity and antiquity in Ulysses - "make the modern world possible for art." (bls. 49-50)
[12]Bls. 43, en fletta ljó› Gunnars er á bls. 51. fia› ár (bls.5) birtist líka "Rau›ir skógar" eftir Gunnar, óríma› og óstu›la› en me› reglubundinni hrynjandi.
[13] Hér er kvæ›i› prenta› eftir eiginhdr. skáldsins í Lbs. 46354to. Textamunur er lítill vi› prenta›ar ger›ir, flar munar mest um titilinn og línuskiptingu í 3. erindi. En hún fer ekki milli mála, flví jafnan er stór stafur í upphafi línu. Loks er prenta› í sí›asta erindi: "eitthva›, flví líkt" í sta› "Eitthva› flvílíkt," hér. Ég skal ekkert um fla› segja hvort flessi textamunur sé frá ö›rum kominn en höfundi, en a› flví ókönnu›u finnst mér sjálfsagt a› fylgja handriti hans hér.
[14]í hdr. stendur: "Hinzustetben!"
[15]Hann segir um módern ljó›: "Es sieht ab von der Humanität im herkömmlichem Sinne, vom
[16]Miki› er af flessu tagi í úrvalsritinu Menschheitsdämmerung, sem Kurt Pinthus tók saman og birtist fyrst 1920. Á tveimur árum var fla› prenta› fjórum sinnum í alls 20 flúsund eintökum . Pinthus segir sömu sögu í formála (bls. 7) a› expressjónisminn hafi ko›na› ni›ur í andlausum stælingum, handverki fyrir vaxandi marka› um 1920. Af betra tagi er ljó›aúrval Dietrich Bode: Gedichte des Expressionismus, Reclam 1966.
[17]Ég á hér vi› skáldskap tveggja sí›asttalinna á me›an fleir voru surrealistar, fl.e. á›ur en fleir gengu endanlega til li›s vi› Kommúnistaflokk Frakklands, Aragon 1931, Eluard rúmum áratug sí›ar. Vi› fla› breyttist skáldskapur fleirra til hef›bundnara móts.
[18]André Breton & Philippe Soupault: Les Champs magnétiques. Gallimard, points, 1971. fietta er fl‡›ing mín á texta, bls.82:
Les pigeons d'arr^et qui font assassiner les voyageurs tiennent dans leur bec une lettre bordée de bleu.
#
Entre les multiples splendeurs de la colère, je regarde une porte claquer comme le corset d'une fleur ou la gomme des écoliers.
[19]eins og t.d. samlíkingar í smásögum Halldórs Stefánssonar, sjá kaflann um flær.
[20]Sbr. eftirmála tilvitna›s vi›tals vi› Halldór í Mbl. 26.4. 1926
[21]fia› erindi er ekki í frumprentun ljó›sins í Mbl., sem er flá líkt og í 2.ger›, 1949.
Ingen kommentarer:
Send en kommentar